Mysłowice: stary cmentarz żydowski

Początek XVIII wieku przyniósł zmianę sytuacji prawnej społeczności żydowskiej na Śląsku, na co wpływ miał wydany 8 maja 1713 roku patent generalny cesarza Karla VI Habsburga. Wprowadził on dla Żydów specjalny system podatku osobistego, który legalizował pobyt pewnych – w zamierzeniu zamożniejszych – grup ludności wyznania mojżeszowego na ziemi śląskiej. Doprowadziło to do zwiększenia się populacji żydowskiej na tym terenie, a w konsekwencji w większych skupiskach powstały nowe nekropolie tej ludności.

Jako pierwszy w granicach Górnego Śląska w osiemnastym stuleciu powstał cmentarz żydowski na obszarze dworskim w Mysłowicach (Schloss-Myslowitz), a jego założenie było możliwe dzięki uzyskanej przez tamtejszych Żydów – dotychczas grzebiących swoich zmarłych w Będzinie – zgodzie ordynata Jana Krzysztofa Mieroszewskiego herbu Ślepowron, wydanej 20 grudnia 1714 roku. Warunkiem jego funkcjonowania był obowiązek uiszczania corocznej opłaty w dniu św. Michała Archanioła – wypadającym 29 września – w wysokości dwóch talarów śląskich i dwunastu groszy czeskich na rzecz zamku mysłowickiego, ponadto obowiązek opłacania osoby dozorującej nekropolii, którą miano ująć drewnianym płotem. Treść umowy pomiędzy ordnatem Mieroszewskim a Żydami brzmi następująco:

„Contract z Żydami, za miejsce do chowania się od kierchowia”
Niżej podpisany pozwalam wydzielony plac nad stawem podedwornym niewiernym żydom dla zmarłych schowania i wymierzony sobie ogrodzić, ażeby mogli po śmierci w temże miejscu się chować; od którego placu obligują się wzajemnie wszyscy żydzi każdorocznie na Św. Michała dawać do zamku mysłowickiego: dwa twarde, czeskich 12.
Temu zaś, ktoby pilnował, aby nie opalali i nie rozbierali drzewa w ogrodzeniu, nagrodę dać, na co się żydzi podpisują.
Datum w Mysłowicach, die 20 Decembris 1714.

Cmentarz zlokalizowano na podłużnym terenie na osi północ-południe, położonym na północ od zabudowy miasta, na wzniesieniach wzdłuż zachodniego brzegu stawu podedwornego, później zwanego zamkowym (Schlossteich), w okolicy nazywanej niegdyś Kwiatczyskiem. Dzisiaj to dzielnica Piasek (Piossek) w granicach miasta, a sam cmentarz – który po kilku rozszerzeniach osiągnął ostatecznie powierzchnię około 0,26 hektara – ulokowany jest częściowo w widłach północnej części ulicy Stawowej, przed 1922 rokiem noszącej nazwę Teichstrasse.

Wedle Jacoba Lustiga, w 1867 roku najstarszy istniejący na cmentarzu nagrobek wznosił się na mogile osoby zmarłej w roku 5482, tj. na przełomie lat 1721 i 1722 wedle rachuby gregoriańskiej (Lustig niestety nie podaje personaliów tej osoby). Obecnie tym najstarszym ocalałym jest stela Cwi Hersza, syna Jehudy Lejba, zmarłego 20 lutego 1770 roku. Trudno konkretnie określić, ile pochowano na nim osób. Wiadomo, że korzystali z niego Żydzi zamieszkali w Mysłowicach i okolicznych – wtenczas – wsiach, osadach i koloniach, a do 1815 roku najprawdopodobniej też Ci zamieszkali w Bieruniu Starym (Alt-Berun), choć bardzo trudno jednoznacznie to dzisiaj udowodnić.

W związku z niemal całkowitym zapełnieniem cmentarza i niespełnianiem już przez niego wymaganych przez społeczność standardów, we wrześniu 1866 roku po jej zachodniej stronie otwarto nowy plac grzebalny, który od tej pory przyjmował regularne pochówki. Nie oznacza to jednak, że na starym cmentarzu całkowicie zaprzestano chowania zmarłych, gdyż analogiczne przykłady z innych miejscowości pokazują, że mimo założenia nowych nekropolii, ich poprzedniczki nadal były użytkowane, a najczęściej grzebano na nich bliskich krewnych pochowanych wcześniej tam osób, zazwyczaj współmałżonków.

Należy stanowczo obalić pojawiające się w niektórych opracowaniach twierdzenia, jakoby cmentarz został zlikwidowany w latach 1910-1914 w związku z przedłużeniem ówczesnej Teichstrasse. Nienaruszony przetrwał on do 1945 roku, figurując w niezmienionym kształcie na każdej do tego momentu wydanej mapie z ujętym terenem Mysłowic.

Zniszczenia cmentarza dokonano już po zakończeniu II wojny światowej. Pozbawiony po 1945 roku należytej opieki ulegał powolnej degradacji, na co wpływ miało niekontrolowane zarastanie terenu, zjawiska naturalne, brak bieżących porządków i napraw, być może także celowe dewastacje. Jego obszar został też częściowo przykryty odpadami zwożonymi na hałdę w miejscu dawnego stawu Zamkowego. W latach 70. XX wieku decyzją władz miejskich tereny wokół starego cmentarza przeznaczono pod wielorodzinną zabudowę osiedla mieszkaniowego. Istniejące jeszcze nagrobki zdemontowano, a teren zniwelowano. Nie przeprowadzono ekshumacji ciał, stąd teren ten de facto nadal jest cmentarzem. Obecnie jego obszar zajmują zaniedbany skwer, garaże, ścieżka oraz fragment jezdni.

Zdemontowane w trakcie „likwidacji” oraz odnajdywane w trakcie prac budowlanych nagrobki lub ich fragmenty przenoszono na teren nowego cmentarza i składano w kilku miejscach, głównie wzdłuż muru południowego i północnego. Do dzisiaj przetrwało około trzydzieści kompletnych nagrobków lub ich większych części oraz mniej więcej tyle samo niewielkich fragmentów, na których możliwe są do odczytania często jedynie pojedyncze wyrazy.

---

Wykaz najstarszych zachowanych nagrobków

1. Cwi Hersz ben Jehuda Lejb, zm. 20 lutego 1770 (25 szwat 5530)

2. Elijahu ben Mosze, zm. 31 stycznia 1781 (5 szwat 5541)

3. Roza bat Mosze, zm. 28 kwietnia 1787 (10 ijar 5547)

4. Rejzel bat Menachem Mendel, zm. 15 czerwca 1820 (3 tamuz 5580)

5. Gitel bat Jehoszua, zm. 17 września 1820 (erew Jom Kipur [=9 tiszri] 5581)

6. Sara bat Aharon, zm. [data niezachowana] i Riwka bat Sara, zm. [data niezachowana]

7. Meir ben Mosze, zm. [data niezachowana]

8. Chaja bat Jehuda, zm. [data niezachowana]

---

Stary cmentarz żydowski w Mysłowicach oznakowany jest tablicą pamiątkową, umieszczoną na bryle spieku hutniczego pochodzącego z dawnej Huty Zofia (Sophienhütte), należącej do ordynatów mysłowickich. Upamiętnienie to – odsłonięte 20 grudnia 2019 roku w 305. rocznicą założenia nekropolii – powstało z inicjatywy Mysłowickiego Towarzystwa Historycznego im. Jacoba Lustiga i wsparte zostało przez Kancelarię Prezydenta Miasta Mysłowice.

---

© Sławomir Pastuszka