Wodzisław Śląski: cmentarz żydowski

Cmentarz żydowski w Wodzisławiu Śląskim (Loslau) założony został w drugiej połowie 1814 roku na wzgórzu – dzisiaj zwanym Żydowiną – położonym na południe od centrum miasta, w pobliżu dzisiejszej ulicy Ofiar Oświęcimia. Powstał w efekcie wydanego 24 maja 1814 roku reskryptu królewskiego Friedricha Wilhelma III, który zakazywał – pod groźbą wydalenia z aktualnego miejsca pobytu – transportu zwłok na odległość dłuższą niż jedną milę. Grunt, na którym usytuowana została nekropolia, początkowo należał do fabrykanta skór Fabiana Manneberga, a po jego śmierci w 1827 roku przeszedł na własność jego syna Michaela. 5 stycznia 1831 roku za kwotę 57 talarów teren wykupiła miejscowa gmina żydowska.

Przed powstaniem cmentarza w Wodzisławiu zmarli z tego terenu grzebani byli w Mikołowie (Nikolai). Na tamtejszym nowym cmentarzu żydowskim odnajdziemy co najmniej sześć nagrobków, których inskrypcje jasno wskazują, że mamy do czynienia z wodzisławianami:

• Rojza bat Aron eszet Natanel (רויזה בת ארון אשת נתנאל), zm. 16 nisan 5534, tj. 28 marca 1774;
• Rechel bat Dawid (רעכיל בת דוד), zm. 16 kislew 5551, tj. 23 listopada 1790;
• Jechiel Michel ben Jaakow (יחיאל מיכל בן יעקב), zm. erew rosz chodesz ijar [=29 nisan] 5551, tj. 3 maja 1791;
• Roza bat Michel (רוזה בת מיכל), zm. 19 elul 5551, tj. 18 września 1791;
• Krasel eszet Lejb (קראסיל אשת ליב), zm. 26 ijar 5556, tj. 3 czerwca 1796;
• Ester giset Szabtaj (אסתר גיסת שבתי), zm. 3 elul 5558, tj. 15 sierpnia 1798.

W epitafiach tych nagrobków stosowno – co oczywiste – ówczesna niemiecką nazwa miasta Wodzisław: Loslau, zapisaną alfabetem hebrajskim w następujących wariantach: לאסלא (Losla), לאסלה (Losla) i לאסלוי (Loslau), które ze względu na brak miejsca czasami skracano do 'לאס (Los) 'לאסל (Losl).

Najwcześniej znanymi pochowanymi na wodzisławskim cmentarzu osobami są dwudziestopięcioletnia Rachel Roth i jej nowonarodzone dziecko, oboje zmarli 1 czerwca 1819 roku w Połomi, gdzie ich mąż i ojciec Marcus był karczmarzem. Brak informacji o pierwszych pochówkach wynika z faktu, że najstarsze zachowane metrykalne akta zgonu ludności wyznania mojżeszowego dla miasta Wodzisławia pochodzą z 1826 roku, natomiast dla powiatu rybnickiego – nieobejmującego miast – z 1818 roku.

Spośród mieszkańców Wodzisławia Śląskiego najwcześniej znanymi pochowanymi osobami są: 24-letni Joseph Holländer, zmarły 25 października 1826 roku i 68-letni Aron Kirschner, zmarły 25 listopada 1826 roku.

Na cmentarzu, poza zmarłymi z Wodzisławia i Wodzisławia-Zamku (Schloss-Loslau), grzebani byli także żydowscy mieszkańcy okolicznych wsi. Z terenu dawnego powiatu rybnickiego (Kreis Rybnik) były to: Jedłownik (Jedlownik), Kokoszyce (Kokoschütz), Wodzisław Nowy (Neu-Loslau) i Zawada (Zawada) – dzisiaj w granicach Wodzisławia; Cisówka (Cissowka), Jastrzębie Dolne (Nieder-Jastrzemb), Jastrzębie Górne (Ober-Jastrzemb), Jastrzębie-Zdrój (Bad-Jastrzemb) i Moszczenica (Moschczenitz) – dzisiaj tworzące miasto Jastrzębie-Zdrój; Rydułtowy Dolne (Nieder-Rydultau) i Rydułtowy Górne (Ober-Rydultau) – obecnie tworzące miasto Rydułtowy; Biertułtowy (Birtultau), Radlin Dolny (Nieder-Radlin) i Radlin Górny (Ober-Radlin) – obecnie tworzące miasto Radlin; Pszów (Pschow) – dzisiaj już miasto i Krzyżkowice (Krzischkowitz) – dzisiaj dzielnica Pszowa; Mszana Dolna (Nieder-Mschanna) i Mszana Górna (Ober-Mschanna) – obecnie tworzące wieś Mszana; Marklowice Dolne (Nieder-Marklowitz) i Marklowice Górne (Ober-Marklowitz) – obecnie tworzące wieś Marklowice; Godów (Godow), Gogołowa (Gogolau), Gołkowice (Golkowitz), Łaziska (Lazisk), Piece (Pietze), Połomia (Pohlom), Pstrążna (Pstronzna), Skrzyszów (Skrzischow), Świerklany (Schwirklan) z Kucharzówką (Altenstein), Turza Śląska (Gross-Thurze) oraz niezidentyfikowana miejscowość o nazwie Reisnerhöfel. Z terenu dawnego powiatu raciborskiego (Landkreis Ratibor) były to: Gorzyce (Gross-Gorschütz), Gorzyczki (Klein-Gorschütz), Olza (Olsau) i Rogów (Rogau). Wszystkie te miejscowości, łącznie z Wodzisławiem, w latach 1922-1939 znajdowały się w granicach Polski.

Cmentarz – w związku z zapełnieniem – w drugiej połowie lat 80. XIX wieku został powiększony w kierunku północno-zachodnim, dzięki czemu osiągnął powierzchnię ok. 0,43 ha. Jego teren w kształcie wydłużonego prostokąta ujęty został ogrodzeniem w postaci ceglanych słupów połączonych kutymi przęsłami metalowymi.

W 1888 roku wzniesiono nowy, murowany z cegły dom przedpogrzebowy. Główny budynek, położony na planie prostokąta, nakryty został dachem dwuspadowym. Wysokie drzwi umieszczone zostały na przestrzał na osi budowli. Nad tymi od strony zewnętrznej znajdował się napis w postaci wykonanych z brązu liter, zawierający fragment z 1 Księgi Samuela (2:6): „To Pan daje śmierć i życie, wtrąca do Szeolu i zeń wyprowadza” oraz datę wzniesienia obiektu (1888). Do budynku od strony zachodniej przylegała parterowa przybudówka, służąca jako garaż dla karawanu. Trudno powiedzieć, czy symetrycznie po stronie wschodniej znajdowała się druga przybudówka. Nowa część cmentarza podzielona została na dwie kwatery grzebalne, rozdzielone aleją główną, biegnącą od domu przedpogrzebowego w stronę starej części. Pod tym względem wodzisławski cmentarz był niemal identyczny z cmentarzem w Pszczynie.

Napiętą sytuacja geopolityczna na Górnym Śląsku po I wojnie światowej, efektem której było przyłączenie Wodzisławia Śląskiego do Polski w czerwcu 1922 roku, spowodowała, że miejscowa społeczność żydowska, związana społeczne i kulturowo z narodem niemieckim, w zdecydowanej większości opuściła miasto, przenosząc się do miejscowości położonych na terenie Niemiec. Niemal całkowity zanik żydowskiej populacji miasta skutkował wydaniem 28 lipca 1924 roku przez wojewodę śląskiego Michała Grażyńskiego rozporządzenia rozwiązującego wodzisławską gminę żydowską. Jej administracyjny obszar i kilku pozostałych w mieście członków zostało podporządkowanych gminie w Rybniku, na rzecz której przeszedł także cały majątek rozwiązanej gminy, w tym cmentarz. Dla władz gminy rybnickiej stanowiło to nie lada problem, zarówno natury finansowej, jak i logistycznej, co też może tłumaczyć niewywiązywanie się przez nią z obowiązku należytego zabezpieczenia i bieżącego utrzymania cmentarza w Wodzisławiu.

Ilość pochowanych na wodzisławskim cmentarzu żydowskim oscyluje wokół 500 osób. Ostatnią z nich był siedemdziesięciosześcioletni krawiec Louis Steiner, zmarły 3 maju 1933 roku w Wodzisławiu Śląskim.

Brak należytej opieki w latach 20. i 30. XX wieku sprawił, że stan cmentarza znacząco się pogorszył. Przyczyniły się do tego też walki powstańcze w sierpniu 1920 roku oraz celowe dewastacje. Na przełomie kwietnia i maja 1923 roku przewrócono około 40 nagrobków, z których 13 zostało trwale uszkodzonych. Sprawców ujęto i postawiono przed sądem. Tragiczny stan rzeczy potwierdzają trzy fotografie cmentarza, wykonane wiosną 1939 roku w jego frontowej części, na których wszystkie widoczne nagrobki są poprzewracane, ponadto brakuje przęseł bramy wjazdowej, a po zachodnim skrzydle domu przedpogrzebowego – służącym prawdopodobnie jako garaż dla karawanu – pozostały jedynie ściana frontowa i tylna. Widoczny fragment centralnej części budynku nadal posiadał zadaszenie i ze względu na swoją masywność zapewne pozostawał w najlepszej kondycji.

Inne ze zdjęć, wykonane prawdopodobnie w 1938 roku, przedstawia widok na kwaterę z grobami z lat 80. i 90. XIX wieku. Spora część nagrobków w niej jest przewrócona, natomiast stan ogólny tej części jest znacznie lepszy, niż tej na zdjęciach z 1939 roku. Poza ogólnym stanem kwatery na fotografii uwagę zwracają typowe dla przełomu dziewiętnastego i dwudziestego stulecia nagrobki, głównie w formie stelo-obelisków i nowoczesnych stel, a także ujmujące pola grobowe majestatyczne żeliwne ogrodzenia.

Podczas II wojny światowej i tak bardzo zły stan cmentarza uległ jeszcze większemu pogorszeniu. Jego część wykorzystywana była przez miejscową ludność jako miejsce wydobywania piasku. 22 listopada 1943 roku jego teren przeszedł na własność miasta, co odnotowano w księdze wieczystej 27 stycznia 1944 roku. W styczniu 1945 roku nadal istniał dom przedpogrzebowy, ogrodzenie i nagrobki. Dzieła zniszczenia z okresu polskiego i okupacji niemieckiej bez wątpienia dopełniło bombardowanie miasta w lutym i marcu 1945 roku, a także zacięte walki o wzgórze cmentarne jako strategicznie położonego wzniesienia górującego nad miastem.

Po zakończeniu wojny cmentarz – podobnie zresztą jak przed wojną – pozostawiony został na pastwę losu. W latach 1945-1947 jego teren wykorzystywano jako miejsce detonacji niewypałów, zwożonych z różnych rejonów miasta. Efektem tego były dalsze zniszczenia wśród i tak mocno zdewastowanych nagrobków, a także naruszenie spoczywających w ziemi szczątków ludzkich. Cmentarz jako miejsce opuszczone było miejscem schadzek elementu społecznego, a także zabaw dla okolicznych dzieci.

W 1949 roku cmentarz oficjalnie wyznaczono jako miejsce grzebania poległych żołnierzy radzieckich. Pierwsze ich szczątki złożono w niewykorzystanej części nekropolii już w 1947 roku. W 1954 roku rozpoczęto przebudowę cmentarza, zakończoną w listopadzie 1961 roku uroczystym odsłonięciem pomnika centralnego w kształcie radzieckiej flagi. Na cmentarzu złożono łącznie szczątki 5896 żołnierzy Armii Czerwonej, poległych w Wodzisławiu Śląskim i jego okolicach na początku 1945 roku. Poza mogiłami czerwonoarmistów istnieje tam też zbiorowa mogiła 43 więźniów KL Auschwitz-Birkenau, zamordowanych 17 stycznia 1945 roku w trakcie tzw. marszu śmierci, jak również grób 19 żołnierzy 1. Czechosłowackiej Brygady Pancernej, walczących w 1945 roku w okolicach Wodzisławia Śląskiego.

W takcie prac nad utworzeniem cmentarza wojennego ostatecznie zatarto wszelkie ślady po funkcjonującym tam cmentarzu żydowskim. Istniejące jeszcze nagrobki w większości zepchnięto ze wzgórza w kierunku torów kolejowych, skąd zabierano je w nowe miejsca. Te z lepszych materiałów, takich jak czarny granit i sjenit, trafiły w ręce kamieniarzy do tzw. wtórnego użytku, pozostałe zostały wykorzystane do celów budowlanych, m.in. wyłożenia zbiornika przeciwpożarowego na Wilchwach. Niewykluczone również, że część nagrobków nadal może znajdować się na cmentarzu, tylko zakopana w ziemi, którą w wielu miejscach nawieziono celem stworzenia tarasów. Tragiczny los miał spotkać także szczątki żydowskich pochowanych, których część wykopano w trakcie prac budowlanych i wrzucono do dołu przy wejściu na cmentarz, na którym obecnie znajduje się parking.

Do dzisiaj w swoim oryginalnym biegu przetrwała wyłożona kostką brukową i obsadzona lipami ścieżka dojazdowa na cmentarz, rozpoczynająca się przy dzisiejszej ulicy Męczenników Oświęcimskich i kończąca się u podnóża cmentarnego wzgórza od strony północno-wschodniej. Aby dostąc się na nie, należało następnie wejść do góry po zachowanych, choć mocno dzisiaj zdezelowanych kamiennych schodach. Schody, posiadające pierwotnie drewniane poręcze, obsadzone były z jednej strony szpalerem brzóz (dzisiaj nadal rosną już tylko dwie).

24 maja 2012 roku u podnóża wzgórza cmentarnego odsłonięty został pomnik w kształcie macewy z treścią w języku hebrajskim i polskim, upamiętniający nekropolię, a także pochowanych na niej ludzi. Powstał z inicjatywy Stowarzyszenia „Jerusza-Dziedzictwo” i Muzeum w Wodzisławiu Śląskim ze Sławomirem Kulpą na czele, a sfinansowany został ze składek mieszkańców miasta. W tym samym roku – nakładem Muzeum w Wodzisławiu Śląskim – ukazała także 31-stronicowa publikacja „Wydarte niepamięci. Cmentarz żydowski w Wodzisławiu Śląskim”, autorstwa Kingi Kłosińskiej.

Obecnie w zbiorach Muzeum w Wodzisławiu Śląskim znajdują się fragmenty trzech nagrobków pochodzących z omawianego cmentarza, wszystkie przedstawione poniżej na zdjęciach Kingi Kłosińskiej. Środkowy fragment to szczytowa partia stelo-obelisku, wieńczącego pierwotnie grób Johanny Tichauer z domu Heimann, zmarłej 17 lipca 1914 roku w Jastrzębiu-Zdroju (Bad-Jastrzemb). Odnaleziony został w 1995 roku przez Stefana Górskiego podczas wykopalisk przy ulicy Wałowej, gdzie służył jako wspornik pod słup instalacji elektrycznej. Dwa pozostałe fragmenty odnalezione zostały przez Grzegorza Meisela w okolicach Wodzisławia. Szczątkowa inskrypcja nie pozwala jednak ustalić, jak nazywały się upamiętnione nimi osoby. Ten po lewej ustawiony był na grobie mężczyzny zmarłego w wieku 64 lat w hebrajskim miesiącu tewet, natomiast ten po prawej na grobie ponad stuletniej kobiety o hebrajskim imieniu Riwka.

---

Obecny teren cmentarza żołnierzy radzieckich jest nieznacznie większy od cmentarza żydowskiego. Ziemia na nowym cmentarzu została nawieziona i ułożona sztucznie tarasowo. Oryginalnie był tam delikatny spad w kierunku południowo-wschodnim. Działki 81 i 752/79, na których położone jest wzgórze z cmentarzem stanowią od 1963 roku właśność Skarbu Państwa.

© Sławomir Pastuszka