Trzemeszno: cmentarz żydowski

Cmentarz żydowski w Trzemesznie (Tremessen), miasteczku położonym w Wielkopolsce, około 20 km na wschód od Gniezna, założony został w pierwszej połowie XIX wieku. Dokładna data powstania nekropolii nie jest znana. Wiadomo, że istniała już na przełomie lat 1835 i 1836, o czym świadczy mapa separacyjna miasta z tego właśnie okresu, na której zaznaczony został cmentarz, podpisany jako Jüd. Kirchhhof. Niewykluczone, że powstał w efekcie wydanego 24 maja 1814 roku reskryptu królewskiego Friedricha Wilhelma III, który zakazywał – pod groźbą wydalenia z aktualnego miejsca pobytu – transportu zwłok na odległość dłuższą niż jedną milę. W chwili obecnej najwcześniej znaną – zarazem pewną – pochowaną osobą jest 24-letni Salomon Mosche Wrzeszÿnski (Wrzesiński), syn Salomona, zmarły 4 marca 1837 roku w Trzemesznie.

Mapa separacyjna Trzemeszna z przełomu lat 1835/1836 (zasoby Archiwum Państwowego w Bydgoszczy)

Cmentarz położony jest na południe od centrum miasta, w granicach wsi Zieleń, na niewielkim wzniesieniu po wschodniej stronie ulicy Orchowskiej, naprzeciwko cmentarza ewangelickiego, użytkowanego do 1944 roku.

Rozszerzony cmentarz żydowski w Trzemesznie na mapie z 1911 roku (maps.arcanum.com)

Cmentarz ulokowany był początkowo na trójkątnej działce (nr 48) o powierzchni 0,19 ha. Na początku XX wieku nekropolia była już powiększona od północnego-wschodu o trapezową działkę (nr 49) o powierzchni 0,16 ha, dzięki czemu całość osiągnęła powierzchnię 0,35 ha. W północno-zachodnim narożniku – na nowo zakupionej działce – wzniesiono z czerwonej cegły dom przedpogrzebowy z mieszkaniem stróża, po którym obecnie pozostały jedynie gęsto porośnięte bluszczem fundamenty. Teren cmentarza ujęty był drewnianym płotem sztachetowym, o czym świadczy archiwalne zdjęcie z początku II wojny światowej, wykonane przez niemieckiego żołnierza jeszcze przed jego zniszczeniem.

Fragment cmentarza żydowskiego na zdjęciu wykonanym jesienią 1939 roku przez żołnierza niemieckiego (zbiory prywatne Piotra Chudzińskiego)

Trzemeszeński cmentarz żydowski jako teren grzebalny działał do początku II wojny światowej. Jeszcze na początku okupacji niemieckiej na cmentarzu z dużą pewnością pochowano braci Itziga Abrahama i Leo Haasych, uczestników wojny obronnej, rozstrzelanych 5 października 1939 roku przez Niemców wraz z innymi towarzyszami broni w wąwozie w miejscowości Kocin i tamże początkowo pogrzebanych.

Niemcy do likwidacji naziemnych elementów cmentarza (spoczywające w ziemi szczątki pozostały nienaruszone) przystąpili najprawdopodobniej na początku 1940 roku. W wyniku skrupulatnie przeprowadzonych działań z terenu nekropolii zdemontowano wszystkie nagrobki, nie pozostawiając tam żadnych elementów świadczących o przeznaczeniu tego miejsca. Nietknięty pozostał dom przedpogrzebowy oraz – z dużą dozą prawdopodobieństwa – ujmujące teren ogrodzenie, które z czasem – ze względu na kiepską jakoś materiału – uległo destrukcji.

Po II wojnie światowej teren cmentarza z roku na rok ulegał stopniowej degradacji, na co wpływ miało zdziczenie roślinności, jej niekontrolowany rozrost, zaśmiecenie, brak bieżących porządków oraz wizyty osób niepożądanych. Zamieszkały pozostawał natomiast budynek domu przedpogrzebowego oraz użytkowany był przylegający do niego garaż na karawan, wykorzystywany do transportu zwłok na cmentarz katolicki. Budynek ten ze względu na zły stan techniczny został w latach 60. rozebrany. Dzisiaj pozostałością po nim są porośnięte bluszczem fundamenty.

W 2021 roku stan cmentarza był tak zły, że porastające go drzewa i setki wysokich samosiejek uniemożliwiały w okresie wegetacyjnym wejście na jego teren, który dla osób niezorientowanych przypominał zwykły zagajnik.

Widok na cmentarz żydowski w Trzemesznie z ulicy Orchowskiej przed uporządkowaniem (fot. Katarzyna Sudaj)

Nagrobki zgodnie z relacjami najstarszych mieszkańców Trzemeszna na polecenie Niemców miały zostać wykorzystane jako materiał budowlany, m.in. do wzmocnienia brzegów Jeziora Kościelnego, co było praktykowane także w innych miastach Wielkopolski. Część nagrobków (głównie z białego marmuru) została pocięta i użyta jako krawężniki chodników, o czym przekonano się jesienią 1999 roku podczas remontu ulicy Ogrodowej, w trakcie którego wykopano kilkadziesiąt kamieni nagrobnych z hebrajskimi i niemieckimi inskrypcjami.

Ulica Ogrodowa w Trzemesznie w październiku 2022 roku (fot. Sławomir Pastuszka)

O odkryciu nagrobków powiadomiono konserwatora zabytków i przeniesiono je na teren stacji wodociągowej Trzemeszeńskiego Przedsiębiorstwa Komunalnego, gdzie złożone na stosie znajdowały się przez około 20 lata. Następnie trafiły one na teren Punktu Selektywnego Zbierania Odpadów Komunalnych (PSZOK) w miejscowości Święte.

Wydobyte z ulicy Ogrodowej fragmenty nagrobków, złożone na terenie PSZOKu w Świętem (fot. Zygmunt Nowaczyk)

W lutym 2022 roku na ulicy Ogrodowej znalezione zostały kolejne fragmenty nagrobków, w tym fragment partii cokołowej, wykonanej z czarnego granitu szwedzkiego.


Na początku 2021 roku składowane na terenie PSZOKu wzbudziły zainteresowanie Agnieszki Kostuch. To z jej inicjatywy w Trzemesznie zawiązała się nieformalna grupa mieszkańców, której celem stało się uporządkowanie terenu cmentarza oraz odpowiednie wyeksponowanie na jego terenie zachowanych fragmentów nagrobków. We wrześniu tego samego roku w Urzędzie Miasta i Gminy Trzemeszno został zawiązany 12-osobowy Zespół ds. uporządkowania i upamiętnienia Cmentarza Żydowskiego w Trzemesznie z wiceburmistrzem Dariuszem Jankowskim na czele. Zaplanowano działania i poczyniono starania o pozyskanie środków zewnętrznych na ich realizację. Te udało się zdobyć dzięki zbiórce publicznej, a także ze Stowarzyszenia Żydowski Instytut Historyczny w Polsce oraz Koalicji Opiekunów Cmentarzy Żydowskich w Polsce.

W listopadzie 2021 roku przeprowadzono akcję uporządkowania zieleni na terenie cmentarza, w trakcie której wycięte zostały wszystkie samosiewy, gęsto porastające jego niemal cały obszar. Prace wykonała profesjonalna firma z pomocą wolontariuszy, wśród których sporą grupę stanowili uczniowie dwóch miejscowych szkół podstawowych i liceum ogólnokształcącego. Dzięki tym pracom cmentarz stał się nie tylko dostępny dla odwiedzających, ale także uwidocznił się jego pierwotny układ przestrzenny, który m.in. wyznaczają istniejące drzewa. W trakcie prac uwidoczniło się także betonowe obramowanie grobu małżeńskiego.

Cmentarz po uporządkowaniu we wczesnowiosennej aurze (fot. Katarzyna Sudaj)

We wrześniu 2021 roku pod kierunkiem dra Andrzeja Leśniewskiego ruszyły prace związane z inwentaryzacja zachowanych nagrobków. W pierwszej kolejności zostały one zabrane z terenu PSZOKu w Świętem i przetransportowane do budynku warsztatów Zespołu Szkół Ogólnokształcących i Zawodowych (ZSOiZ) w Trzemesznie, gdzie wolontariusze z Zespołu ds. Cmentarza Żydowskiego udokumentowali je oraz złożyli w całość, co w dużej mierze było możliwe dzięki dokonaniu odpisów i tłumaczenia inskrypcji nagrobnych, czego podjął się Sławomir Pastuszka. W badaniach prowadzonych nad nagrobkami wykorzystano także metryki zgonu, celem uzupełnienia brakujących lub niekompletnych informacji. Wszystko to pozwoliło na odzyskanie i upewnienie się co do danych 23 osób pochowanych na cmentarzu.

Ze wszystkich dotychczas odnalezionych nagrobków zbudowano lapidarium na terenie cmentarza. Pomnik stanowi ścianę z fragmentów nagrobków o wymiarze 2,6 m na 2 m. Natomiast 20 komletnych lub niemal kompletnych nagrobków, po uprzednim sklejeniu przez kamieniarza, zostało rozmieszczonych po obu stronach jednej z alejek cmentarnych.


WYKAZ INSKRYPCJI Z ZACHOWANYCH NAGROBKÓW

1. Rachme Citron z domu Baszinski (Rachma bat Szimon eszet Jehuda Lejb), zm. 16 listopada 1884 (28 cheszwan 5645)

[פ֗ נ֗]
אשה החשובה והיקרה מרת
רחמה ציטראן
בת הח֗ר֗ שמעון אשת הח֗ר֗
יהודא המכונה ליב נפטרה
ביום א֗ כ֗ח֗ חשון ונקברה ביום
ג֗ א֗ דר’ח כסלו שנת ת֗ר֗מ֗ה֗ לפ֗ק֗
ת֗ נ֗ צ֗ ב֗ ה֗
Hier ruht
Rachme Citron
starb im 89. Lebensjahre
den 16. November 1884.

[Tu spoczywa]
niewiasta poważana i droga, pani
Rachma Citron,
córka towarzysza, pana Szimona, żona towarzysza, pana
Jehudy, zwanego Lejbem. Odeszła
w niedzielę 28 cheszwan, a pogrzebana została
we wtorek 1. dnia nowiu miesiąca kislew roku 645 według krótkiej
rachuby. Niech będzie dusza jej związana w węźle życia.
Tu spoczywa
Rachme Citron
zmarła w 89 roku życia
16 listopada 1884.

Uwagi do inskrypcji:
Wersy 6-7: Pogrzeb odbył się 30 cheszwan 5645, tj. 18 listopada 1884.
Wers 8: Por. 1Sm 25,29.
Wers 11: Z wieku zmarłej wynika, że urodziła się w 1794/1795.


2. Leib Lipmann Citron (Jehuda ben Eliezer), zm. 3 kwietnia 1873 (6 nisan 5633)

פ֗ נ֗
איש תם וישר
ופעל צדק […………]
כל ימי ה֮ה [……………..]
יה]ודה בן …….]
אליעזר [……………]
מת זקן שמונה ושיבעים ש֘
נפטר ביום ה֘ ו֗ ניסן
ונקבר ביום ו֮ ז֗ ניסן ת֗ר֗ל֗ג֗ לפ֗ק֗
ת֗ נ֗ צ֗ ב֗ ה֗
Leib Lipmann
Citron
geb. 7. November 1794
gest. 3. April 1873

Tu spoczywa
mąż zacny i prawy,
[…] i czyniący sprawiedliwość,
[…] przez wszystkie dni, oto ten
[…] Jehuda, syn
[…] Eliezera.
Zmarł stary mając siedemdziesiąt osiem lat.
Odszedł w czwartek 6 nisan
i został pochowany w piątek 7 nisan 633 według krótkiej
rachuby. Niech będzie dusza jego związana w węźle życia.
Leib Lipmann
Citron
urodzony 7 listopada 1794,
zmarły 3 kwietnia 1873.

Uwagi do inskrypcji:
Wers 2: Por. Job 1,1; 1,8; 2,3.
Wers 9: Pogrzeb odbył się 4 kwietnia 1873.
Wers 10: Por. 1Sm 25,29.


3. Simon Süsskind (Natanel ben Jicchak), zm. 23 czerwca 1895 (2. dzień rosz chodesz tamuz [=1 tamuz] 5655)

[awers:]
[…]
יצחק זיסקינד
נפטר בזקנה טובה ביום ב֗
דר’ח’ תמוז שנת ת֗ר֗נ֗ה֗ לפ֗ק֗
ת נ צ ב ה
Hier ruht in Gott
unſer guter lieber Vater
und Großvater
Simon Sueßkind
geb. im December 1819,
geſt. am 23. Juni 1895.
Friede ſeiner Aſche!
[rewers:]
Simon Suesskind

[awers:]
[…]
Jicchaka Ziskinda.
Odszedł w pięknej starości 2. dnia
nowiu miesiąca tamuz roku 655 według krótkiej rachuby.
Niech będzie dusza jego związana w węźle życia.
Tu spoczywa w Bogu
nasz dobry, kochany ojciec
i dziadek
Simon Sueßkind
urodzony w grudniu 1819,
zmarły 23 czerwca 1895.
Pokój jego prochom!
[rewers:]
Simon Suesskind

Uwagi do inskrypcji:
Wers 4: Por. 1Sm 25,29.


4. Flora Süsskind z domu Rogowski (Frumet bat Jicchak eszet Natanel), zm. 10 stycznia 1892 (10 tewet 5652)

[awers:]
פ֗ נ֗
האשה החשובה והצנועה
מרת פרומט זיסקינד
בת ה֮חר֗ יצחק ראגאווסקיא ז֮ל
אשת ה֮חר֗ […………..] זיסקינד נ֮י
נולדה ו֗ טבת ת֗ק֗צ֗א֗ לפ֮ק
ונפטרה בש”ט עשרה בטבת ת֗ר֗נ֗ב֗
ת֗ נ֗ צ֗ ב֗ ה֗
Hier ruht in Gott
die teuerſte und beſte aller Mütter
Frau Flora Sueßkind
geb. Rogowski
tief und ſchmerzlich betrauert von
ihrem Gatten, Kindern und Enkelin
geb. am 1. Januar 1830,
geſt. 10. Januar 1892.
Friede ihrer Aſche!
[rewers:]
Frau
Flora Suesskind
geb. Rogowski

[awers:]
Tu spoczywa
niewiasta poważana i skromna,
pani Frumet Ziskind,
córka towarzysza, pana Jicchaka Rogowskiego, błogosławionej
pamięci, żona towarzysza, pana […] Ziskinda, jego światło niechaj świeci. Urodziła się 6 tewet 591 według krótkiej rachuby,
a odeszła w dobrej sławie dziesiątego tewet 652.
Niech będzie dusza jej związana w węźle życia.
Tu spoczywa w Bogu
najdroższa i najlepsza ze wszystkich matek,
pani Flora Sueßkind
z domu Rogowski
głęboko i niezmiernie opłakiwana przez
jej małżonka, dzieci i wnuczkę,
urodzoną 1 stycznia 1830,
zmarłą 10 stycznia 1892.
Pokój jej prochom!
[rewers:]
Pani
Flora Suesskind
z domu Rogowski

Uwagi do inskrypcji:
Wersy 6 i 15: Niezgodność dat urodzenia: 6 tewet 5691 wypadł 21/22 grudnia 1830; przeliczenie odwrotne: 1 stycznia 1830 wypadł 6/7 tewet 5590. Niezgodność wynika z błędnego zapisu roku w inskrypcji hebrajskiej.
Wers 8: Por. 1Sm 25,29.
Wers 15: Do aktu zgonu zmarłej wpisano inną datę urodzenia: 1 stycznia 1827.


5. Isidor Süsskind (Jicchak Icek ben Nesanel), zm. 20 lipca 1888 (12 aw 5648)

[awers:]
פ֗ נ֗
הבחור החשוב
יצחק איציק
בן כ֮ה נסנאל זיזקינד
נפטר י֮ב אב ונקבר י֮ד אב
ת֗ר֗מ֗ט֗ לפ֮ק ת֗נ֗צ֗ב֗ה֗
Hier ruht
gebrochen in der Blüthe ſeiner
Jahre unſer unvergeßlicher
Sohn und Bruder
Isidor Süßkind,
geb. d. 2. December 1854,
gest. d. 20. Juli 1888.
Friede ſeiner Aſche!
[rewers:]
Isidor
Süsskind

[awers:]
Tu spoczywa
młodzieniec poważany
Jicchak Icek,
syn czcigodnego pana Nesanela Zizkinda.
Odszedł 12 aw, a pochowany został 14 aw
649 według krótkiej rachuby. Niech będzie dusza jego
związana w węźle życia. Tu spoczywa
wyrwany w kwiecie
wieku, nasz niezapomniany
syn i brat
Isidor Süßkind
urodzony 2 grudnia 1854,
zmarły 20 lipca 1888.
Pokój jego prochom!
[rewers:]
Isidor
Süsskind

Uwagi do inskrypcji:
Wersy 5-6: Pogrzeb odbył się 22 lipca 1888.
Wers 6: Por. 1Sm 25,29.
Wers 12: Do aktu zgonu wpisano inną datę urodzenia: 16 grudnia 1854.


6. Bertha Süsskind (Brandel bat Natanel), zm. 28 stycznia 1882 (8 szwat 5642)

[awers:]
פ֗ נ֗
הבתולה בערטהא
בראנדעל
בת כ֮ה נתנאל זיזקינד
נפטרה בש’ק’ ח֗ שבט
ונקברה ט֗ שבט ת֗ר֗מ֗ב֗ לפק
ת֗ נ֗ צ֗ ב֗ ה֗
Hier ruht
unſere liebe Schweſter
Bertha Süßkind
geb. d. 9. November 1859,
gest. d. 29. Januar 1882.
Ruhe ſanft!
[rewers:]
Bertha
Süsskind

[awers:]
Tu spoczywa
panna Bertha
Brandel,
córka czcigodnego pana Natanela Zizkinda.
Odeszła w święty Szabat 8 szwat
i pochowana została 9 szwat 642 według krótkiej rachuby.
Niech będzie dusza jej związana w węźle życia.
Tu spoczywa
nasza kochana siostra
Bertha Süßkind
urodzona 9 listopada 1859,
zmarła 29 stycznia 1882.
Spoczywaj w spokoju!
[rewers:]
Bertha
Süsskind

Uwagi do inskrypcji:
Wersy 5-6 i 12: Niezgodność dat śmierci: 8 szwat 5642 (Szabat) trwał w kalendarzu gregoriańskim od zachodu słońca 27 stycznia (piątek) i do zachodu słońca 28 stycznia (sobota); przeliczenie odwrotne: 29 stycznia 1882 (niedziela) w kalendarzu żydowskim wypadł 9 szwat (od północy do zachodu słońca) i 10 szwat (od zachodu słońca do północy) 5642. Datę w inskrypcji hebrajskiej (28 stycznia) potwierdza akt zgonu.
Wers 6: Pogrzeb odbył się 29 stycznia 1882.
Wers 7: Por. 1Sm 25,29.
Wers 11: Do aktu zgonu wpisano inną datę urodzenia: 9 sierpnia 1859.


7. Guttmann Wolff (Tuwia ben Zeew), zm. 12 lipca 1897 (12 tamuz 5657)

[awers:]
פ֗ נ֗
איש תם וישר הח֗ר֗
טוביה בן הח֗ר֗ זאב
נפטר בשם טוב ביום י֗ב֗
תמוז שנת ת֗ר֗נ֗ז֗ לפ֮ק
ת֗ נ֗ צ֗ ב֗ ה֗
Hier ruht in Gott
unſer lieber Gatte,
Vater u. Großvater
Guttmann Wolff
geb. 9. März 1820,
geſt. 12. Juli 1897.
Tief betrauert von den Seinen.
Ruhe ſanft!
[rewers:]
Guttmann Wolff

[awers:]
Tu spoczywa
mąż zacny i prawy, towarzysz, pan
Tuwia, syn towarzysza, pana Zeewa.
Odszedł w dobrej sławie w dniu 12
tamuz roku 657 według krótkiej rachuby.
Niech będzie dusza jego związana w węźle życia.
Tu spoczywa w Bogu
nasz kochany małżonek
ojciec i dziadek
Guttmann Wolff
urodzony 9 marca 1820,
zmarły 12 lipca 1897.
Głęboko opłakiwany przez swoich.
Spoczywaj w spokoju!
[rewers:]
Guttmann Wolff

Uwagi do inskrypcji:
Wers 2: Por. Job 1,1; 1,8; 2,3.
Wers 5: Por. 1Sm 25,29.


8. Heimann Pflaum (Chajim ben Eliezer), zm. 25 marca 1912 (7 nisan 5672)

[awers:]
פ֗ נ֗
איש תם וישר וירא ה’ הלך
לבו כל ימי חייו הח”ר […]
חיים
בן הח”ר אליעזר
נפטר בשם טוב ז֗ ניסן תרע”ב לפ֗ק֗
ת֗ נ֗ צ֗ ב֗ ה֗
Hier ruht
mein innigstgeliebter Gatte
unser herzensguter Vater
Bruder Schwager und Onkel
Heimann Pflaum
gest. im 82. Lebensjahre
am 25. März 1912.
Ruhe sanft!
[rewers:]
Heimann
Pflaum

[awers:]
Tu spoczywa
mąż zacny i prawy i bogobojny, chodzący
[…] swego serca przez wszystkie swoje dni,
towarzysz, pan Chajim,
syn towarzysza, pana Eliezera.
Odszedł w dobrej sławie 7 nisan 672 według krótkiej rachuby.
Niech będzie dusza jego związana w węźle życia.
Tu spoczywa
mój najukochańszy małżonek,
nasz poczciwy ojciec,
brat, szwagier i wujek
Heimann Pflaum
zmarł w 82 roku życia
25 marca 1912.
Spoczywaj w spokoju!
[rewers:]
Heimann
Pflaum

Uwagi do inskrypcji:
Wers 2: Por. Job 1,1; 1,8; 2,3.
Wers 7: Por. 1Sm 25,29.
Wers 13: Z wieku zmarłego wynika, że urodził się w 1829/1830.


9. Abraham (Awraham) Mendel, zm. 10 grudnia 1881 (18 kislew 5642)

[awers:]
פ֘ נ֘
האיש הישיש והנכבד
החבר ר’ אברהם מענדל
נפטר ונקבר בשם טוב ע֮ב שנה לימי
חייו י֗ח֗ כסלו בשנת ת֗ר֗מ֗ב֗ לפ֮ק
ת֗ נ֗ צ֗ ב֗ ה֗
Hier ruhet
unser lieber Mann und Vater
Abraham Mendel
gest. am 10. December 1881
im 72. Lebensjahre
betrauert von seinen Hinterbliebenen
Friede seiner Asche!
[rewers:]
Abraham Mendel

[awers:]
Tu spoczywa
mąż sędziwy i czcigodny,
towarzysz, pan Awraham Mendel.
Odszedł i został pochowany w dobrej sławie w 72 roku
jego życia, 18 kislew 642 według krótkiej rachuby.
Niech będzie dusza jej związana w węźle życia.
Tu spoczywa
nasz kochany mąż i ojciec
Abraham Mendel
zmarły 10 grudnia 1881
w 72 roku życia
opłakiwany przez jego najbliższych.
Pokój jego prochom!
[rewers:]
Abraham Mendel

Uwagi do inskrypcji:
Wersy 4 i 11: Z wieku zmarłego wynika, że urodził się w 1808/1809.
Wersy 4-5: Pogrzeb odbył się 10 grudnia 1881.
Wers 6: Por. 1Sm 25,29.


10. Rosalie Mendel z domu Moses (…), zm. 10 marca 1883 (…)

[awers:]
[פ֘ [נ֘
[…… …]האשה ה
[…………………..] מרת
[…]
ת נ צ ב ה
Hier ruht
unsere liebe Mutter Frau
Rosalie Mendel
geb. Moſes
[gest.] am 10 Maerz 1883
[im 7]2ten Lebensjahre.
[Friede] ihrer Asche!
[rewers:]
Rosalie Mendel

[awers:]
Tu spoczywa
niewiasta [………………]
pani [……………………………]
[…]
Niech będzie dusza jej związana w węźle życia.
Tu spoczywa
nasza kochana matka, pani
Rosalie Mendel
z domu Moses
zmarła 10 marca 1883
w 72 roku życia.
Pokój jej prochom!
[rewers:]
Rosalie Mendel

Uwagi do inskrypcji:
Wers 1: Por. 1Sm 25,29.
Wers 7: Z wieku zmarłej wynika, że urodziła się w 1810/1811.


11. Hanchen Baszinski z domu Zucker (…), zm. 25 sierpnia 1892 (…)

[…]
Hanchen Baszinski
geb. Zucker
geſt. dem 25. August 1892
nachdem ſie mit ihrem Manne
Heÿmann Baszinski
am 6. Februar 1892 das 50. jährige
Ehejubileum feierte.
Ruhe ſanft!

[…]
Hanchen Baszinski
z domu Zucker
zmarła 25 sierpnia 1892
po tym jak ze swoim mężem
Heÿmannem Baszinskim
6 lutego 1892 świętowała 50-lecie
pożycia małżeńskiego.
Spoczywaj w spokoju!


12. Elka (Elka) Cohn, zm. w czerwcu 1854

[awers:]
פ֗ נ֗
אשה
עלקא קאהן
gest. im Juni 1854.
ת נ צ ב ה
—— ◦ ——
[Elka Cohn]
—-<> ◆ <>—-
[rewers:]
Elka Cohn

[awers:]
Tu spoczywa
niewiasta
Elka Kohn
zmarła w czerwcu 1854.
Niech będzie dusza jej związana w węźle życia.
—— ◦ ——
Elka Cohn
—-<> ◦ <>—-
[rewers:]
Elka Cohn

Uwagi do inskrypcji:
Wers 5: Por. 1Sm 25,29.


13. Benjamin (Benjamin) Cohn, zm. w październiku 1873

[awers:]
פ֗ נ֗
איש תם וישר
ה֗ר֗ בנימין הכהן
gest. im October 1873.
ת֗ נ֗ צ֗ ב֗ ה֗
—— ◦ ——
Benjamin Cohn
—-<> ◆ <>—-
[rewers:]
Benjamin Cohn

[awers:]
Tu spoczywa
mąż zacny i prawy
mistrz, pan Benjamin kapłan,
zmarły w październiku 1873.
Niech będzie dusza jego związana w węźle życia.
—— ◦ ——
Benjamin Cohn
—-<> ◆ <>—-
[rewers:]
Benjamin Cohn

Uwagi do inskrypcji:
Wers 2: Por. Job 1,1; 1,8; 2,3.
Wers 5: Por. 1Sm 25,29.


14. Jacob Schachtel, zm. 27 kwietnia 1899; Rosa Schachtel, zm. 17 grudnia 1904; Amalie Schachtel z domu Cohn, zm. 19 lipca 1920

[awers:]
Hier ruhen
Jacob Schachtel
geb. 15.4.1840, gest. 27.4.1899.
Rosa Schachtel
gest. 17.12.1904 in 36. Lebensjahre.
Amalie Schachtel
geb. Cohn
geb. 9.4.1840, gest. 19.7.1920.
[rewers:]
Jacob Schachtel

[awers:]
Tu spoczywają
Jacob Schachtel
urodzony 15.4.1840, zmarły 27.4.1899.
Rosa Schachtel
zmarła 17.12.1904 w 36 roku życia.
Amalie Schachtel
z domu Cohn
urodzona 9.4.1840, zmarła 19.7.1920.
[rewers:]
Jacob Schachtel

Uwagi do inskrypcji:
Wers 5: Z wieku zmarłej wynika, że urodziła się w 1867/1868.


15. Abraham Loewenthal (…), zm. 29 stycznia 1883 (21 szwat 5643)

[awers:]
פ֗ נ֗
[…]
נפטר בשם טוב
ביום ב” כ”א שבט
”ונקבר ביום ד
שנת ת’ר’מ’ג’ לפ”ק
ת֗ נ֗ צ֗ ב֗ ה֗
[rewers:]
[…]
geboren im Jahre 1833
gestorben am 23. Februar 1883
Ruhe sanft!

[awers:]
Tu spoczywa

Odszedł w dobrej sławie
w poniedziałek 21 szwat
i pochowany został w środę
roku 643 według krótkiej rachuby.
Niech będzie dusza jego związana w węźle życia.
[rewers:]

urodzony w roku 1833,
zmarły 23 lutego 1883.
Spoczywaj w spokoju!

Uwagi do inskrypcji:
Wersy 3-5, awers i 2, rewers: Niezgodność daty śmierci. 21 szwat 5643 (poniedziałek) wypadł 28/29 stycznia 1883; przeliczenie odwrotne: 23 lutego 1883 (piątek) wypadł 16/17 adar I 5643. Datę w inskrypcji hebrajskiej potwierdza akt zgonu.
Wers 4, awers: Pogrzeb odbył się 23 szwat 5643, tj. 31 stycznia 1883.
Wers 6, awers: Por. 1Sm 25,29.


16. Pauline Loewenthal z domu Stoltzmann (Fejglcha bat Cwi eszet Rafael), zm. 23 lipca 1902 (18 tamuz 5662)

[awers:]
פ֗ נ֗
האשה החשובה מרת
פיגלכה
בת הח֗ר֗ צבי אשת הח֗ר֗
רפאל נפטרה י֗ח֗ תמוז
ת֗ר֗ס֗ב֗ לפ֗ק֗
ת֗ נ֗ צ֗ ב֗ ה֗
Dem Andenken seiner
[…]
geliebten Mutter
Pauline
Loewenthal
geb. Stoltzmann
[…]
[rewers:]
Pauline
Loewenthal

[awers:]
Tu spoczywa
niewiasta poważana, pani
Fejglcha,
córka towarzysza, pana Cwiego, żona towarzysza, pana
Rafaela. Odeszła 18 tamuz
662 według krótkiej rachuby.
Niech będzie dusza jej związana w węźle życia.
Wspomnienie
[…]
ukochanej matki
Pauliny
Loewenthal
z domu Stoltzmann
[…]
[rewers:]
Pauline
Loewenthal

Uwagi do inskrypcji:
Wers 7: Por. 1Sm 25,29.


17. Bertha Citron z domu Mann (… bat Becalel eszet Jicchak), zm. 22 maja 1870 (21 ijar 5630)

פ֗ נ֗
האשה היקרה
והצדקת אש[ת חיל]
עק[רת הבית]
[…]
בת ה”ח ר֗ בצלאל
אשת ר֗ יצחק ציטראן
מתה במבחר שנותיה
ביום א֗ כ֗א֗ אייר התרל
ייבך אחריה אישה ובניה וכל
מכירי טובה וצדקתה ותשב אל
אדמתה ביום א֗ כ֗א֗ אייר ת֗ר֗ל֗
[…]
Berth[a]
Citro[n]
geb. M[ann]
gest. d. 22. [Mai 1870]
[…]

Tu spoczywa
niewiasta droga
i sprawiedliwa, niewiasta dzielna,
pani domu
[…]
córka towarzysza, pana Becalela,
żona pana Jicchaka Citrona.
Zmarła w najlepszych swych latach
w niedzielę 21 ijar 5630.
Opłakują ją jej mąż, dzieci i wszyscy
krewni, jej dobro i sprawiedliwość. I powróciła do
swej ziemi w niedzielę 21 ijar 630.
[…]
Bertha
Citron
z domu Mann
zmarła 22 maja 1870
[…]

Uwagi do inskrypcji:
Wers 3: Por. Prz 12,4; 31,10.
Wers 11: Pogrzeb odbył się 22 maja 1870.
Wers 14: Nazwisko rodowe zrekonstruowane na podstawie aktu zgonu jej męża.
Wers 15: Miesiąc i rok w dacie śmierci zrekonstruowane na podstawie daty w wersie 8.


18. Lina Mendel z domu Aronsohn (…), zm. 25 lipca 1876 (…)

[awers:]
פ֗ נ֗
[… …]על צד בנה י
[…] ,הטובה בנשים
[…] ,גאות משפחתה
היקרה מרת
[…]
[… …]בשנת […] של […]
לחייה, על מותה […]
בעלה, ילדה, אבותיה […]
.חיה באין מנחם […]
ת֗ נ֗ צ֗ ב֗ ה֗
[rewers:]
[…]
an der Seite ihres [………………]
beſsere Jenſeits vorher [………..]
geliebten, einzigen […………….]
die beſte aller Fr[… ……………..]
der Stolz ihrer F[… ……………..]
[…]
[……] 26. Juli 1876
[………….] ſchmerzlich betrauert
[……….] hinterbliebenen Gatten
[………..] den troſtloſen Eltern u.
[…… …]n u. Allen die ſie kann̄ten

[awers:]
Tu spoczywa.
Na rękach jej syna [… …]
dobra wśród niewiast, […]
chluba swej rodziny, […]
droga pani
[…]
[…] w roku […]
[…] jej życia, z powodu jej śmierci
[…] jej mąż, syn, rodzice
[…] była bez pocieszenia.
Niech będzie dusza jej związana w węźle życia.

Uwagi do inskrypcji:
Wers 10, awers: Por. 1Sm 25,29.
Wers 6, rewers: Akt zgonu podaje inną datę śmierci: 25 lipca 1876.


19. Samuel Fuchs (Samuel ben Cwi), zm. 9 czerwca 1889 (…)

[awers:]
פ נ
איש ירא אלהים,
מעשיו הי’ תמים
[…]משען לאשתו וא
וטוב ליוצאי חלציו
הה החבר שמואל
בן החר צבי פוקס

ת נ צ ב ה
[rewers:]
Hier ruht ſanft
Samuel Fuchs
betrauert von Frau und
Kindern.
Geſtorben den 9. Juni 1889.

[awers:]
Tu spoczywa
mąż bogobojny,
jego czyny były zacne,
podpora dla swej żony oraz […]
i dobry dla swych potomków,
oto ten, towarzysz Szmuel,
syn towarzysza, pana Cwi Fuksa.

Niech będzie dusza jego związana w węźle życia.
[rewers:]
Tu spoczywa w spokoju
Samuel Fuchs
opłakiwany przez żonę
i dzieci.
Zmarł 9 czerwca 1889.

Uwagi do inskrypcji:
Wers 8, awers: Por. 1Sm 25,29.


20. Salomon Liebermann (…), zm. 3 lutego 1892 (5 szwat 5652)

[awers:]

Salomon Lieberman̄,
geb. im Jahre 1814, geſt. 3. Febr. 1892.
Treu, gottesſürchlig und friedlich war,
Dein Lebenswandel, darum wirſt
Du von den Deinen ſo tief betrauert.
Ruhe ſeiner Aſche!
[rewers:]

ליעבערמאנן נפטר בזקנה
ושיבה טובה ביום ד֗ ה֗ שבט
ונקבר ביום ה֗ ו֗ בו שנת
ת֗ר֗נ֗ב֗ לפ֗ק֗
ת֗ נ֗ צ֗ ב֗ ה֗

[awers:]

Salomon Liebermann
urodzony w roku 1814, zmarły 3 lutego 1892.
Wierne, pobożne i zgodne było
Twoje życie, dlatego
tak głęboko opłakują Cię Twoi bliscy.
Pokój jego prochom!
[rewers:]

Liebermann. Odszedł w starości
i pięknej siwiźnie w środę 5 szwat,
a pochowany został w czwartek 6 tegoż, roku
652 według krótkiej rachuby.
Niech będzie dusza jego związana w węźle życia.

Uwagi do inskrypcji:
Wers 3, rewers: Pogrzeb odbył się 4 lutego 1892.
Wers 5, rewers: Por. 1Sm 25,29.

21. Rosalie Liebermann z domu Hirsch (…), zm. 23 stycznia 1897 (… … 5657)

[awers:]
[…]
תר]נז לפ֮ק]
ת֗ נ֗ צ֗] ב֗ ה֗]
[rewers:]

[geb.] Hirſch
[geb. … …]ember 1823
[gest. 23. Ja]nuar 1897.
——— ◆ ———
[……………… …]eu wie Du gelebt,
[……………… …]enken unvergeßlich.
[Ruhe] ſanft!

[awers:]
[…]
[……………] 657 według krótkiej rachuby.
Niech będzie dusza jej związana w węźle życia.
[rewers:]
[…]
z domu Hirsch
urodzona [… …] 1823,
zmarła […] stycznia 1897.
——— ◆ ———


Spoczywaj w spokoju!

Uwagi do inskrypcji:
Wers 1, awers: Por. 1Sm 25,29.


22. … … z domu … (… bat Michael), zm. … sierpnia 1892 (… elul 5652)

[…]
טובה מרת [……….]
הח֗ר֗ מיכאל [……………..]
ותפארת בניה […………….]
אלול ת֗ר֗נ֗ב֗ לפ֗ק֗ […………]
ת נ צ ב ה

[…]
[…] dobra, pani
[…] towarzysza, pana Michaela
[…] i chluba swych dzieci.
[…] elul 652 według krótkiej rachuby.
Niech będzie dusza jej związana w węźle życia.

Uwagi do inskrypcji:
Wers 5: Por. 1Sm 25,29.


Oddolny ruch oraz żmudna praca społeczników w ciągu roku pozwoliły nie tylko na przywrócenie cmentarzowi żydowskiemu w Trzemeszenie jego godnego wyglądu, ale także na jego powrót i pochowanych na nim ludzi do świadomości mieszkańców miasta. O bieżących wydarzeniach i inicjatywach z nim związanych przeczytać można na facebookowej stronie Cmentarz żydowski w Trzemesznie oraz na stronie internetowej Żydzi Trzemeszna.

Cmentarz żydowski w Trzemesznie po uporządkowaniu, wiosna 2022 roku (fot. Katarzyna Sudaj)
Obszar cmentarza zaznaczony na mapie satelitarnej Google Maps

© Sławomir Pastuszka

4 myśli na “Trzemeszno: cmentarz żydowski”

  1. Wielkie dzięki za zaangażowanie w przywracaniu pamięci o żydowskich mieszkańcach Trzemeszna. Zaszczytem dla mnie było móc z Panem obejrzeć nagrobki po renowacji w zakładzie kamieniarskim.

  2. Simply amazing: all of the dedication and hard work that went into restoring these gravestones and the cemetery. Not to mention all of the research. In the Jewish tradition the greatest mitzvah (good deed) that one can perform is to do something for the dead, who have no way of reciprocating. Thank you to all involved in this enormous project. You have performed the greatest mitzvah.

  3. My husband’s great great grandfather is Guttmann Wolff. This site and the other article about the effort are how we learned his name (and his Hebrew name). You can only imagine how important this information and effort are to us. Thank you!

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *