Katowice: Emanuel Raul – aktor, reżyser, pierwszy dyrektor katowickiego teatru

Młodość

Emanuel Friedmann, bo tak brzmiało prawdziwe nazwisko Raula, urodził się 13 maja 1843 roku (w niektórych opracowaniach spotkać można błędny rok urodzenia – 1845) w Boskovicach na terenie dzisiejszych Czech (wtenczas Boskowitz w granicach monarchii austriackiej), gdzie przez wieki istniała niegdyś jedna z największych gmin żydowskich na Morawach. Ojciec przyszłego aktora, Josef Friedmann (zm. 1867), był kupcem i producentem sukna. Wraz z żoną Johanną (1821-1887) spędził swoje ostatnie lata w Brnie (Brünn), gdzie razem spoczywają na nowym cmentarzu żydowskim w Židenicach. W niektórych źródłach i opracowaniach to właśnie Brno jest błędnie wskazywane jako miejsce narodzin Raula.
Friedmann nie wykazywał się w szkole szczególną zdolnością i zaangażowaniem, co znajdowało odzwierciedlenie w jego słabych wynikach. W 1854 roku rozpoczął naukę w Niemieckiej Państwowej Wyższej Szkoły Realnej w Brnie (Deutsche Staats-Ober-Realschule in Brünn). Przez rok uczęszczał także do założonej w 1849 roku brneńskiej Niemieckiej Wyższej Szkoły Technicznej (Deutsche Technische Hochschule in Brünn). Ze względu na trudności w nauce, zdecydował się powrócić do Boskovic, gdzie wspomagał ojca w prowadzeniu rodzinnego interesu.

Rozwój kariery teatralnej

Chociaż Friedmann od najmłodszych lat zafascynowany był teatrem i z nim wiązał swoją przyszłość, to początkowo, zgodnie z życzeniem ojca, musiał zdobyć umiejętności z zakresu rzemiosła tkackiego. W tamtych czasach bycie artystą nie cieszyło się uznaniem jako stabilne źródło utrzymania, dlatego ojciec postawił na tradycyjny fach. Niemniej jednak, pasja teatralna nigdy nie opuściła Friedmanna, a nauka tkactwa w Rajhradzie (Raigern) była jedynie krótkotrwałym ustępstwem.
W 1861 roku osiemnastoletni Friedmann, pragnąc realizować swoje pasje, podjął decyzję o wyjeździe do Mikulova (Nikolsburg). Chociaż jego pobyt tam był krótki, zdobył uznanie i zyskał przyjaciół, którzy utorowali mu dalszą drogę. Emil Sauer polecił ambitnego artystę reżyserowi Franzowi Thomé w Pradze (Prag), gdzie zaczął nabierać doświadczenia w małych rolach. Przypadek sprawił, że pewnego wieczoru Friedmann mógł zagrać swoją pierwszą rolę jako człowiek bez ogłady (Naturburschenrolle) za Franza Siege, który nagle zachorował. Zaowocowało to angażem do Teatru Miejskiego w Czeskich Budziejowicach (Budweis).

Małżeństwo

Do czterdziestego czwartego roku życia Friedmann formalnie pozostawał kawalerem. Swoją przyszłą żonę poznał w Wiedniu w pierwszej połowie lat 70. za sprawą Karla Josepha Millöckera. Wybranką jego serca została aktorka operetkowa Johanna Henrietta Katharina Kolb, urodzoną 14 września 1845 roku we Fryburgu (Freiburg) jako córka Ludwiga Hoppé, cesarsko-królewskiego lekarza sztabowego, i Babetty z domu Burger. Romans z Friedmannem doprowadził do rozbicia trwającego niecałe dwa lata pierwszego małżeństwa kobiety, która po raz pierwszy na ślubnym kobiercu stanęła 14 stycznia 1873 roku. 15 maja 1875 roku w Wiedniu zmieniła ona wyznanie z ewangelickiego na żydowskie. Dzień później na świat przyszła jej córka Jaqueline, późniejsza aktorka, którą Friedmann uznał jako swoją 25 czerwca tego samego roku.
Emanuel Friedmann i posługująca się nazwiskiem pierwszego męża Käthe Kolb postanowili sformalizować swój związek dopiero pod koniec lat 80. XIX wieku. Ich ślub odbył się 23 lutego 1888 roku w żydowskiej sali modlitewnej, urządzonej w 1872 roku w budynku mieszkalnym (tzw. Haus Zum Rondell) przy Florianigasse 41 w Wiedniu (w 1903 roku w tym miejscu wzniesiono istniejącą do 1938 roku okazałą synagogę w stylu neogotyckim). Udzielił im go zastępca naczelnego rabina wiedeńskiego Adolfa Jellinka – Leopold Weltner, w obecności dwóch świadków, którymi byli słudzy synagogalni: David Gross i Wolf Schiller.

14 marca 1911 roku Neues Wiener Abendsblatt doniósł, że wczoraj w Karlsbadzie zmarła pani Käthe Raul z domu Hoppe, żona znanego dyrektora teatralnego Emanuela Raula.

Początek kariery reżyserskiej

W 1877 roku Friedmann założył własny zespół teatralny, co stanowiło punkt zwrotny w jego karierze, wiążący się z rozpoczęciem pracy także jako reżyser. W tym samym roku przeprowadził się do Sopronu (Ödenburg), gdzie objął kierownictwo tamtejszego teatru. O jego działalności w tym węgierskim mieście nie wiadomo zbyt wiele.

Od kwietnia 1880 roku w sezonach letnich miejscem działalności Friedmanna stał się Teatr Miejski w Karlowych Warach (Karlsbad) – wtenczas artysta posługiwał się już pseudonimem scenicznym Raul. Szybko przejął teatr po tym, jak jego dotychczasowy dyrektor Eduard Bachmann, nieradzący sobie z depresją, popełnił samobójstwo. Friedmann, jako nowy dyrektor, który w konkursie na to stanowisko pokonał jedenastu innych kandydatów, preferował teatr rozrywkowy od wymagającego repertuaru i prawie zawsze kultywowanych oper. Sprostał tym samym wymaganiom publiczności uzdrowiskowej, która preferowała wesołą muzykę i głównie operetkę, czym też musiał konkurować z innymi formami rozrywki, takimi jak koncerty plenerowe, występy akrobatów, muzyka wojskowa, koncerty na kolumnadach itp. W pierwszych miesiącach 1880 roku Raul rywalizował także z wynajmowanym oddzielnie drewnianym teatrem letnim z własną orkiestrą – rok później udało mu się przejąć także i tę scenę.

Doceniając gusta kuracjuszy, Raul potrafił nadać przedstawieniom operetkowym wyjątkową formę, a dzięki umiejętnej reżyserii i perfekcyjnie dopracowanej scenografii wznieść je na poziom nieosiągalny dla żadnego innego teatru prowincjonalnego. Dzięki swoim koneksjom wielokrotnie udawało mu się sprowadzić na karlowarską scenę prapremiery przedstawień najsłynniejszych poetów komediowych i kompozytorów operetkowych, a także potrafił rozpoznać młode talenty i utorować im drogę na scenę. Wystarczy tu wspomnieć chociażby Hansi Niese, Josepha Giampietro, Georga Russka, Mizzi Günther czy Louisę Kartousch.
W 1884 roku dotychczasowy budynek teatru w Karlowych Warach został wyburzony, a po awaryjnym sezonie na scenie letniej, w jego miejscu wzniesiono nowy gmach autorstwa wiedeńskich architektów Fellnera i Helmera, którego działalność 15 maja 1886 roku zapoczątkowało Wesele Figara Mozarta. W tym czasie Angelo Neumann, dyrektor Teatru Estates w Pradze, podejmował próby przejęcia karlowarskiej sceny. Chcąc wykorzystać pewne zastrzeżenia wobec repertuaru Raula, zaproponował wielkie opery z praską trupą i własną scenografią. Został jednak odrzucony, więc operetki nadal dominowały, choć w późniejszym okresie oper też nie zabrakło.

W latach 1880-1883 Raul dzierżawił także Teatr Miejski w Ołomuńcu (Olmütz), gdzie wystawiał repertuar głównie operowy, włoski i niemiecki z XIX wieku.. Warto dodać, że w sezonie 1882/1883 Gustav Mahler piastował tam swoje pierwsze stanowisko dyrygenta operowego pod kierunkiem Raula.

W drugiej połowie 1883 roku Emanuel Raul wygrał konkurs na dyrektora Teatru Miejskiego w Liberecu (Reichenberg), pokonując czterech innych kandydatów: A. Hirschfelda z Bydgoszczy (Bromberg), Karla Tiefela z Heilbronn, St. S. Wolfa z Bratysławy (Pressburg) i Theodora Böllerta z Sankt Gallen. W sprawozdaniu opublikowanym na łamach Mährisches Tagblatt przeczytamy szczegółowe uzasadnienie tej decyzji:

Sekcja Prawno-Finansowa [Rady Miejskiej], we współpracy z Komitetem Budowy Teatru, podjęła jednogłośną decyzję po dokładnym zbadaniu przedłożonych zaświadczeń i po prywatnych zapytaniach dotyczących osobowości wnioskodawców:
Rada [Miejska] pragnie przekazać kierownictwo Teatru Miejskiego w Liberecu panu Emanuelowi Raulowi, obecnie dyrektorowi teatrów w Ołomuńcu i Karlowych Warach, na warunkach ustalonych przez Radę na posiedzeniu w dniu 1 lutego 1883 roku, na trzyletnią dzierżawę od 15 września 1883 roku do Wielkanocy 1886 roku. Rada zauważa, że do złożenia tego wniosku skłonił ją nie tylko fakt, że pan Emanuel Raul jest w stanie przedstawić naprawdę wybitne referencje dotyczące jego osiągnięć jako dyrektora teatru, a uzyskane prywatne referencje dotyczące jego działalności scenicznej w Ołomuńcu i jego osobistej wiarygodności są również niezwykle korzystne, ale także, że Komisja kierowała się w swojej decyzji również tym, że ten wnioskodawca, ze względu na swoją pozycję dyrektora teatru, jest w stanie przedstawić naprawdę wybitne referencje, że kandydat ten, ze względu na swoje stanowisko dyrektora teatru w sąsiednim mieście uzdrowiskowym, które obecnie jest w trakcie poprawy warunków teatralnych, a także buduje nowy teatr, a ponadto ze względu na udokumentowane posiadanie bogatej biblioteki i garderoby, a wreszcie ze względu na fakt, że ma już do dyspozycji zgromadzoną orkiestrę teatralną, wydaje się odpowiedni do zarządzania teatrem w Liberecu ponad wszystkimi innymi składającymi wnioski.
Świadectwa z Sopronu i Ołomuńca dotyczące dyrektora teatru Emanuela Raula podkreślają, że dyrektor ten, jako przedsiębiorca, zawsze dokładnie wypełniał swoje obowiązki, zawsze wykorzystywał całą swoją energię, aby sprostać wymaganiom artystycznym publiczności na dużej prowincjonalnej scenie. Świadectwa chwalą go również za to, że skład repertuaru świadczył o solidnej wiedzy i szczególnej rutynie, że potrafił dobrać swój liczny personel spośród utalentowanych i zdolnych członków, z których kilku znalazło później zatrudnienie na głównych scenach w kraju i za granicą. Ponieważ panu Raulowi nigdy nie brakowało takich zdolnych młodych ludzi, nie był to wynik szczęśliwego zbiegu okoliczności, ale szczególnych umiejętności reżysera, połączonych z jego licznymi kontaktami ze szkołami teatralnymi i agentami. Szybkie i udane wykonanie wszystkich lepszych nowości świadczyło o wielkiej staranności! Wystrój zewnętrzny, garderoba itp. zawsze były bardzo przyzwoite, a w niektórych sztukach, zwłaszcza w ulubionych operetkach, wręcz genialne. Następnie odbywa się głosowanie i pan Emanuel Raul zostaje wybrany jednogłośnie. Wynik głosowania zostaje przyjęty oklaskami.

Mährisches Tagblatt, 16.03.1883, nr 62, s. 4 [tłumaczenie własne].

Trzy lata pracy Emanuela Raula w Libercu uznaje się za najbardziej udany artystycznie okres w jego karierze. Już po opuszczeniu tego miasta, w 1888 roku próbował on przejąć działający od 1869 roku Teatr Lobego (Lobe-Theater) we Wrocławiu (Breslau), jednak bez powodzenia.

Na przełomie stuleci

Jesienią 1890 roku, po zakończeniu sezonu letniego w Karlowych Warach i zwycięstwie w konkursie na stanowisko dyrektora Teatru Miejskiego w Bratysławie (Pressburg), Raul przeniósł swój zespół do tego miasta. Nowego najemcę Komisji Teatralnej, która pełniła funkcję ciała doradczego, zaproponował Ján Batka, archiwista miejski, krytyk muzyczny i dziennikarz Pressburger Zeitung. Emanuel Raul podpisał umowę na trzy lata z możliwością jej przedłużenia, obejmującą wynajem teatru na sezony zimowe. Zgodził się również na regularne wystawianie przedstawień w Niemieckim Teatrze Miejskim w Timișoarze (Temeswar). Po zakończeniu sezonu zimowego udawał się najczęściej do Karlowych Warów, gdzie ponownie od 1895 roku wynajmował teatr na sezon letni.

Ján Batka udzielał Emanuelowi Raulowi cennych wskazówek przy wyborze oper do wystawienia. Ten, ceniąc wiedzę i uznanie Batki, regularnie konsultował z nim planowane spektakle. Zdając sobie sprawę z jego oczekiwań, starannie dobierał utalentowanych solistów i chórzystów. Regularnie poszukiwał nowych talentów, będąc świadomym, że udane przedstawienia wymagają wysokiej jakości orkiestry. Ponadto Raul starał się wspierać lokalnych artystów, takich jak Josef Beck czy Irma de Spányi, którzy, dzięki rekomendacjom Batki, mieli szansę występować w Teatrze Miejskim.
Oprócz gatunków muzycznych i muzyczno-dramatycznych, które stanowiły większość repertuaru, Raul kładł nacisk na wykonywanie (zgodnie z ówczesną klasyfikacją) klasycznych sztuk teatralnych i współczesnych dramatów realistycznych, i jako pierwszy wykonał w Bratysławie dzieła Gerharta Hauptmanna i Hermanna Sudermanna. Największym sukcesem okazały się jednak przedstawienia operowe (odbywały się w miarę możliwości w większym składzie orkiestry i przy udziale harfisty), które Raul starał się prezentować jak najczęściej i na jak najwyższym poziomie. Premiery oper były wydarzeniami, na które publiczność była przygotowywana za sprawą artykułów prasowych autorstwa Batki. Współpracownicy Raula, w tym Bruno Walter (zatrudniony w sezonie 1897/1898 jako dyrygent), znacząco przyczyniali się do sukcesów zespołu. Wybitni soliści i solistki, m.in. Margit Delai, Rosa Duce i Karl Astner, zyskali wówczas sławę. Po opuszczeniu Bratysławy wielu z nich znajdowało zatrudnienie w innych wielkomiejskich teatrach.
Po dziewięciu latach zaangażowania, Raul pożegnał się z Bratysławą, wystawiając 31 stycznia 1899 roku operę komiczną Les dragons de Villars Aimé Maillarta. To symboliczne przedstawienie stanowiło zakończenie jego długotrwałych starań mających na celu wprowadzenie do bratysławskiego teatru repertuaru operowego. Warto dodać, że Raul dążył do przedłużenia umowy najmu, jednak rząd węgierski wstrzymywał się od udzielenia zgody na dalsze wystawianie przedstawień w języku niemieckim.

W poszukiwaniu finansowego bezpieczeństwa, Raul w 1899 roku objął kierownictwo w Teatrze Miejskim w Cieplicach (Teplitz). W sezonie letnim nadal wystawiał w Karlowych Warach, gdzie w 1895 roku odnowił kontrakt, stopniowo przedłużając go do 1905 roku. W międzyczasie tamtejsze władze miejskie zaczęły rozważać możliwość całorocznego funkcjonowania teatru. Niemniej jednak, mimo rosnącego zainteresowania, Raul nie odważył się wziąć udziału w procesie selekcji i zdecydować się na to ambitne przedsięwzięcie. W 1907 roku kierownictwo teatru przypadło firmie Haller & Borchert z Cieplic.

Dwa jubileusze

14 września 1902 roku Raul uroczyście obchodził 40-lecie swojej pracy artystycznej, natomiast 13 maja 1903 roku – 60. urodziny. Na łamach licznych tytułów prasowych pojawiły się wzmianki na ten temat. Miasto Karlowe Wary w uznaniu jego wielkiego wkładu w sztukę przyznało mu honorowe obywatelstwo.

Ostatnie lata w górnośląskich Katowicach

W 1907 roku 64-letni Emanuel Raul rozpoczął swoją ostatnią życiową misję – przyjechał na Górny Śląsk, gdzie objął stanowisko dyrektora w nowo wybudowanym Teatrze Miejskim w Katowicach (Kattowitz), którego budowę rozpoczęto dwa lata wcześniej. Ten modernistyczny gmach, zaprojektowany przez wybitnego niemieckiego architekta Carla Moritza z Kolonii (Köln), został uroczyście oddany do użytku 2 października 1907 roku. Spektaklem, który zainaugurował działalność artystyczną teatru, był dramat Wilhelm Tell Friedricha Schillera.

7 października 2023 roku w foyer Dużej Sceny Teatru Śląskiego, który kontynuuje tradycje Teatru Miejskiego, otwarta została przygotowana przez Marcina Szymczyńskiego, Bożenę Turzyniecką i Angelo Borzutę wystawa Theater machen in Kattowitz-Katowice. Teatr w Kattowitz-Katowice 1907-1945, rzucająca światło na niemieckie i polskie dyrekcje tego teatru w latach 1907-1945 (wersja online dostępna jest po kliknięciu w ten link). Na planszy poświęconej Emanuelowi Raulowi przeczytamy o jego działalności:

W kolejnych latach zapewnia różnorodny repertuar obejmujący dramat, operę i operetkę. Dzięki pierwszym miejskim dotacjom jego teatr może sobie pozwolić na własny zespół taneczny, chór i orkiestrę. Wpływy do kasy zapewniają popularne operetki w wiedeńskim stylu czy opera Pucciniego Madame Butterfly, jednak w repertuarze jest także miejsce na sztuki współczesne, jak choćby Mąż idealny Oscara Wilde’a. Krytycy doceniają „fenomenalną operetkę” oraz „pełne przepychu, wielkomiejskie inscenizacje”. Niemały udział w tym sukcesie ma córka Raula, Rosa, która w Kattowitz ugruntowuje swoją pozycję reżyserki operetkowej.

W listopadzie 1927 roku, z okazji 20-lecia katowickiego teatru, w artykule na łamach niemieckojęzycznego periodyku Buch- und Kunstrevue o działalności Raula napisano:

1 października 1907 roku nasz wciąż zachwycający mały teatr miejski został otwarty pod dyrekcją Emanuela Raula [przedstawieniem] Wilhelm Tell. Zmuszenie rodziców do wzięcia udziału w powtórnym przedstawieniu tej sztuki w niedzielne popołudnie kosztowało dziewięciolatka jeszcze wiele łez. Ale ponieważ wszyscy jego przyjaciele mogli pójść, niezbyt suchy pucz zakończył się sukcesem. [Tylko] Bóg wie, że nie rozumiałem wtedy zbyt wiele o teatrze, poza [motywem] strzału w jabłko. Ale afisz nadal leży w teczce. Tak rozpoczęła się era Emanuela Raula, reżysera teatralnego znanego z Karlowych Warów i cenionego przez ludzi z placu budowy tak bardzo, jak się go obawiano, dzięki jego słowom „nie ze mną”. W pierwszym roku były tylko spektakle i operetka. Emanuela Raula wspierała jego córka Rosa Müller-Raul, zwłaszcza jako genialny reżyser operetkowy. Już w pierwszym roku zaprezentowano niezwykle nowoczesne spektakle: Ibsena, Gerharta Hauptmanna, Oscara Wilde’a, Maeterlincka, Schnitzlera, wystawiano wszystko, co było wówczas modne, a przede wszystkim fenomenalną operetkę z wiedeńskim szykiem. Wspaniałe, całkowicie wielkomiejskie produkcje, na scenie eleganccy i dobrze śpiewający ludzie. Następnie Rosa Müller-Raul wyszła za mąż za aktora zatrudnionego tu na pierwszym roku, Hugona Lischkę, a po kilku latach Emanuel Raul wycofał się, aby ustąpić miejsca młodym reżyserom Hugonowi i Rosie Lischkom-Raul.

20 Jahre Katlowitzer Stadttheater, „Buch- und Kunstrevue”, 9.11.1927, s. 1 [tłumaczenie własne]

W 1912 roku Friedmann kierownictwo katowickiego teatru przekał swojej córce Rosie i jej drugiemu mężowi Hugonowi Lischce, aktorowi tejże sceny, którzy urzędowo dodali Raul jako drugi człon swego nazwiska.

Raul w Katowicach wraz z córką początkowo zajmował mieszkanie na trzecim piętrze w neobarokowej kamienicy przy Friedrichstrasse 6 (obecnie ul. Warszawska 6), około 1914 roku zamieszkał wraz z nią i zięciem na pierwszym piętrze kamienicy przy Friedrichstrasse 10 (obecnie ul. Warszawska 10), gdzie doczekał swoich ostatnich dni.

Podsumowanie

Historia Emanuela Raula ma w sobie coś baśniowego. Z dnia na dzień czeladnik tkacki przeistoczył się w aktora, spełniając swoje największe marzenie. Jego talent, pasja i determinacja doprowadziły go na szczyty w świecie sztuki scenicznej. O jego wyjątkowości świadczy nie tylko imponująca liczba scen, na których pracował, ale także staż pracy, w związku z czym uznawany jest z jednego z najdłużej pracujących reżyserów teatralnych w Europie w swoim czasie. Jego sława wykraczała daleko poza Austro-Węgry, o czym świadczą liczne przyznane mu odznaczenia, w tym włoski Order Świętych Maurycego i Łazarza czy bułgarski Order Świętego Aleksandra II klasy. Rozmiar i jakość jego działalności zależała od lokalnych warunków i wymagań, a poza wrodzonym talentem scenicznym, jego siłą był także doskonały zmysł biznesowy, dzięki któremu gwarantował sprawne prowadzenie teatrów, które wynajmował.

Bibliografia

• Janíková Helena, Příběhy z ghetta: Téměř zapomenutý divadelník Emanuel Raul, ohlasy.info, 16.07.2019, [dostęp: 19.11.2023].
• Křupková Lenka, The City off Olomouc and Theatre Directors. Model Example of the Operation of the Austro-Hungarian City Theatre, International Review of the Aesthetics and Sociology of Music, Vol. 45, No. 2, December 2014, ss. 275-291
• Laslavíková Jana, Between Province and Metropolis. The Opera Repertoire of the Pressburger Stadttheater in the Late Nineteenth Century, Studia Musicologica 58/3-4, 2017, ss. 363-377.
• Laslavíková Jana, Pôsobenie Emanuela Raula v prešporskom mestskom divadle a uvádzanie operného repertoáru v rokoch 1890 – 1899, [w:] Malé osobnosti veľkých dejín – veľké osobnosti malých dejín III. Príspevky k hudobnej regionalistike, Bratislava 2017, ss. 174-190.
• liczne tytuły prasowe, m.in. Berliner Tageblatt, Buch- und Kunstrevue, Kattowitzer Zeitung, Mährisches Tagblatt, Monatsschrift Für Das Deutsche Geistesleben, Neues Wiener Abendsblatt, Oberschlesischer Wanderer, Salzburger Volksblatt, Teplitz-Schönauer Anzeiger.