W miejscu budynku przy ulicy Piastowskiej 11 pierwotnie stała zabytkowa kamienica, która doszczętnie spłonęła na przełomie lat 80. i 90. XX wieku. W lipcu 1884 roku kupił ją kupciec wyznania mojżeszowego – Ernst Schindler, który do 15 października 1886 roku prowadził w niej sklep konfekcyjno-galanteryjny.
Rodowód Ernsta Schindlera
Schindler to nazwisko odzawodowe równe niemieckiemu rzeczownikowi Schindler ‘gonciarz’, które na terenie Górnego Śląska na podstawie edyktu emancypacyjnego z 11 marca 1812 roku przyjęło dziewięć rodzin żydowskich: Josepha Heimanna z Bierunia (Berun), Isaaca, Jonasa Hirschela i Josepha z Mikołowa (Nikolai), Meyera i Samuela ze Strzelec Opolskich (Gross-Strehlitz) oraz Abrahama, Josepha Kallmanna i Isaaca Kallmanna z Wielowsi (Langendorf).
Ernst Schindler urodził się 31 października 1855 roku w Odersch w dawnym powiecie raciborskim (Landkreis Ratibor) – obecnie wieś nosi nazwę Oldřišov i znajduje się na terenie Republiki Czeskiej. Był najstarszym synem i zarazem pierwszym dzieckiem kupca Joachima Schindlera i jego pierwszej żony Cölestine /Goldine/ z domu Bielschowskÿ.
Ernst Schindler w Pszczynie
Kontraktem z 4 lipca 1884 roku Ernst Schindler zakupił w Pszczynie (Pless) od swojego wuja Adolpha Bielschowskiego posesję z nieistniejącą już dzisiaj piętrową kamienicą przy Polnischestrasse 6 – następnego dnia został wpisany do księgi wieczystej jako właściciel. Na parterze budynku otworzył sklep konfekcyjno-galanteryjny.
Po prawej: północna pierzeja ulicy Piastowskiej, widok w kierunku Rynku, w latach 60. XX wieku
(strzałką zaznaczona kamienica, należąca w latach 1884-1893 do Ernsta Schindlera)
Mając gotowy grunt pod założenie rodziny, Schindler 3 września 1884 roku poślubił w Gliwicach (Gleiwitz) Theklę Bermann (Behrmann), urodzoną tamże 21 marca 1861 roku, córkę destylatora Bernharda Bermanna i Friederiki z domu Forell. W Pszczynie na świat przyszło dwoje ich dzieci: Gertrud, urodzona 28 czerwca 1885 roku, i Erich Bernhard, urodzony 7 września 1886 roku.
Dzięki kilku reklamom opublikowanym na łamach lokalnej prasy, możliwe jest dzisiaj dokładne prześledzenie oferowanego przez Schindlera asortymentu. Z jednej z pierwszych dowiadujemy się, że kupiec zachęcał do zakupu koszul, kołnierzy, mankietów, szmizetek, krawatów w rozmaitych wzorach, a także parasoli. Cieszące się wówczas ogromną popularnością męskie parasole typu ent out cas na wszelkie warunki pogodowe, doskonale sprawdzały się zarówno jako ochrona przeciwsłoneczna, jak i przeciwdeszczowa. Szeroki wybór parasoli, jak zaznaczał kupiec, w nadzwyczajnie niskich cenach, można było nabyć już od 1 marki za sztukę. Wszystkie posiadały elegancki uchwyt, a wykonane były z jedwabiu, glorii, wełny lub kretonu.
W lipcu 1885 roku Schindler opublikował wykaz cenowy oferowanych parasoli męskich. Standardowe parasole typu ent out cas w różnych kolorach można było nabyć za 1,35, 2,25, 2,50 lub 2,80 marki, natomiast te wykonane z jedwabiu – jak zaznaczał kupiec, w pięknych jasnych lub ciemnych kolorach i ze ślicznymi rączkami – kosztowały już znacznie więcej, bowiem 5 marek. Za standardowe parasole przeciwdeszczowe typu callico należało zapłacić 1,50, 1,80 lub 2,50 marki. Ten sam typ, tylko z wełny, alpaki lub klotu, całkowicie nieprzemakalny, kosztował 2,50 lub 2,75 marek. Za 3,50, 4,00 lub 4,50 marek kupiec oferował wytrzymałe parasole z uchwytem w kształcie gryfa. W ogłoszeniu znalazły się także zachęty w postaci oferowanych rabatów. Obniżka z 7,50 do 5,20 marek dotyczyła parasola callico z tkaniny jedwabnej lub glorii, natomiast z 10,00 do 7,00 marek – parasola callico z jedwabiu. Na końcu znalazła się też informacja o szerokiem wyborze tkanin lekkich lnianych, półlnianych i wełnianych na garnitury męskie.
W połowie 1885 roku Schindler ogłosił wielką wyprzedaż całego asortymentu sklepowego poniżej ceny kosztów własnych, co spowodowane było zamiarem zamknięcia interesu i wyprowadzką z miasta. Z ogłoszenia poznajemy kolejne oferowane produkty, a były nimi: tkaniny (m.in. perkal, len, półlen, kanafas, inlet, drelich, szyfon, szerting, satyna, flanela i półflanela, barchan, skóra koźla, wełna, klot, nessel, aksamit, blaudruck), przędze, nici, guziki, wstążki, prześcieradła, obrusy, ręczniki, podszewki, halki, męskie i damskie chustki, męskie i chłopięce garnitury, stroje robocze (koszula i spodnie), krótkie haleczki na ramiączkach typu camisole, skarpety, chusteczki higieniczne (kolorowe i białe), fartuchy i pończochy.
Decyzją Sądu Królewskiego w Pszczynie z 18 października 1886 roku firma Ernsta Schindlera, figurująca w miejscowym rejestrze przedsiębiorstw pod numerem 185, została rozwiązana. Mimo wyprowadzki z miasta, Schindler nadal pozostał właścicielem budynku. Zbył go dopiero 3 listopada 1893 roku na rzecz kupca Richarda Gawlika. Tradycja jego sklepu przetrwała, gdyż 15 października 1886 roku jego prowadzenie objął kupiec Josef Prager.
Losy Schindlerów po wyprowadzce z Pszczyny
W latach 1886-1894 Schindlerowie mieszkali w Görlitz, gdzie na świat przyszło jeszcze dwoje ich synów: Georg, urodzony 9 września 1887 roku, i Richard, urodzony 14 maja 1891 roku. Księgi adresowe tego miasta z lat 1891 i 1893 wymieniają Ernsta jako zamieszkałego przy Demianiplatz 29/30 (1891) i 21 (1893) oraz właściciela firmy specjalizującej się w sprzedaży kapeluszy, parasolów, bielizny, rękawiczek i wyrobów skórzanych, w ramach której prowadził sklep na parterze kamienicy przy Steinstrasse 5.
W 1894 roku Schindlerowie przeprowadzili się do Drezna (Dresden). Tamtejsze księgi adresowe wymieniają Ernsta jako kupca (1896-1923, 1938) i przedstawiciela handlowego (1924-1937), zamieszkałego kolejno przy Pfotenhauerstrasse 53 (1896-1897), Humboldtstrasse 1 (1899-1900), Reitbahnstrasse 1 (1901-1902), Güterbahnhofstrasse 2 (1904-1908), Albrechtstrasse 42 (1909-1934) i Fürstenstrasse 34 (1935-1938). W wydaniach z lat 1897-1923 figuruje także jako właściciel przedsiębiorstwa agencyjnego – mianowicie było to przedstawicielstwo przemysłu tekstylnego.
W momencie przeprowadzenia spisu powszechnego z 17 maja 1939 roku Schindlerowie mieszkali nadal przy Fürstenstrasse 34. Jeszcze w tym samym roku przeprowadzili się do kamienicy przy Wintergartenstrasse 21. Tam też 5 listopada 1941 roku po długiej i ciężkiej chorobie zmarł Ernst. Jego pogrzeb odbył się na nowym cmentarzu żydowskim przy Fiedlerstrasse – dokładna lokalizacja jego grobu pozostaje dzisiaj nieznana.
Owdowiała Thekla pozostała w mieszkaniu przy Wintergartenstrasse 21 do momentu wysiedlenia z miasta – o tym zamiarze została pisemnie zawiadomiona przez Gestapo. 25 sierpnia 1942 roku wraz z 49 innymi osobami w wieku od 58 do 88 lat została odebrana z budynku Gminy Żydowskiej przy Zeughausstrasse 3 i przewieziona policyjnymi ciężarówkami przez dolinę Łaby bezpośrednio do getta Theresienstadt, gdzie dotarła tego samego dnia. Był to piąty transport Żydów, który wyruszył z Drezna – nadano mu oznaczenie V/5, gdzie cyfra rzymska V odnosi się do stolicy Saksonii.
Deportowanym pozwolono zabrać ze sobą sumę 50 marek niemieckich, walizkę, komplet odzieży, odpowiednie buty, pościel, zastawę stołową i żywność na osiem dni. Żydów wezwano do oddania mieszkań w należytym porządku po zapłaceniu wszystkich podatków. Gestapo przeszukiwało bagaże i mieszkania deportowanych, często konfiskując kosztowności. Mieszkania następnie opieczętowywano. Proces ten odbywał się zwykle od jednego do dwóch dni przed faktyczną deportacją. Na miejscu zbiórki Żydzi zmuszeni byli podpisać oświadczenie zezwalające na przekazanie ich majątku na rzecz skarbu państwa.
W Theresienstadt 81-letnia Thekla Schindler została przydzielona do pokoju nr 16 w budynku oznaczonym jako O-703. Ekstremalnie trudne warunki życia, choroby i głód sprawiły, że zmarła 3 października 1942 roku o godzinie 9:20, niewiele ponad miesiąc po przybyciu. W sporządzonym tego samego dnia świadectwie zgonu, jako przyczynę zgonu wpisano ostre zapalenie jelit (enteritis acuta / akuter Darmkatarrh). Ciało kobiety skremowano i w papierowej urnie złożono w kolumbarium w pobliżu południowej bramy we wnętrzach murów getta. W 1944 roku na rozkaz SS część urn zakopano na jednym z pól, a znacznie większą ich ilość, w tym tą z prochami Thekli, wysypano do pobliskiej rzeki.
Upamiętnienie
24 września 2013 roku Ernst i Thekla Schindlerowie zostali upamiętnieni kostkami Stolperstein, wmurowanymi w chodnik przed kamienicą przy Fetscherstraße 32/34 (dawna Fürstenstraße 34) w drezdeńskiej dzielnicy Striesen.
Losy dzieci Schindlerów
Gertrud Schindler
27 czerwca 1910 roku Gertrud Schindler poślubiła w Dreźnie – wtenczas mieszkała tam z rodzicami przy Albrechtstrasse 42 – kupca Arthura Eisenbergera z Gliwic (Gleiwitz), urodzonego 24 maja 1872 roku w Żorach (Sohrau), syna kupca i gospodarza Juliusa Eisenbergera i Fannÿ z domu Rosenbaum. Po ślubie Gertrud zamieszkała w Gliwicach w kamienicy przy Nikolaistrasse 29, w której Arthur mieszkał od 16 kwietnia 1908 roku. W domu tym małżonkowie spędzą wspólnie niemal 30 lat życia. Tam też na świat przyszło dwoje ich dzieci: Fritz Herbert, urodzony w 1912 roku, oraz Margarethe Elfriede, urodzona 15 sierpnia 1915 roku.
Po objęciu władzy przez Hitlera w 1933 roku, rodzina pozostała w Gliwicach. Do 15 lipca 1937 roku przed ustawodastwem rasistowskim, w tym ustawami norymberskimi, chroniła ją konwencja genewska z maja 1922 roku. Po jej wygaśnięciu, przepisy rasowe zawarte w prawie niemieckim zaczęły obowiązywać także na dawnym obszarze plebiscytowym Górnego Śląska.
30 stycznia 1940 roku Gertrud, Arthur i Margarethe Eisenbergerowie uzyskali brazylijskie wizy emigracyjne, wydane przez konsulat w Brazylii (wcześniej, 16 stycznia wydano im w Gliwicach paszporty). To dało im możliwość na opuszczenie Niemiec mimo trwającej wojny, poprzez co uniknęli tragicznego losu Żydów w trakcie Holokaustu. 9 kwietnia 1940 roku wsiedli na pokład statku Oceania, którym 27 kwietnia szczęśliwie dotarli do portu w Rio de Janeiro, gdzie też zamieszkali na stałe.
Arthur Eisenberger zmarł 19 października 1940 roku, wkrótce po przybyciu do Ameryki Południowej. Jego akt zgonu wskazuje jako miejsce stałego zamieszkania Avenida Epitácio Pessoa 128. Gertrud przeżyła go o 22 lata. Zmarła na raka płuc 31 grudnia 1962 roku. Oboje spoczywają na Cemitério Comunal Israelita de Nilópolis [Arthur – kwatera C, grób 167; Gertrud – kwatera A, grób 278].
Syn Eisenbergerów, Fritz Herbert opuścił Niemcy przed rodzicami. Do Rio de Janeiro dotarł w połowie sierpnia 1939 roku. 18 listopada 1944 roku poślubił tam Anneliesę Lewin, urodzoną 10 czerwca 1923 roku w Królewcu (Königsberg), córkę Alfreda Lewina i Anny z domu Heÿmann, przed emigracją zamieszkała wraz z rodzicami w Olsztynie (Allstein) przy Roonstrasse 54.
Schindlerowie zmarli w Rio de Janeiro: Fritz – 19 maja 1994 roku, natomiast Anneliese – 8 marca 2009 roku. Oboje spoczywają na Cemitério Comunal Israelita do Rio de Janeiro.
Córka Eisenbergerów, Margarethe, 10 grudnia 1941 roku poślubiła Fritza Holländera, urodzonego 30 września 1907 roku w Szamotułach (Samter), syna kupca Samuela Holländera i Emmy z domu Baumann, przed emigracją zamieszkałego w Solingen w Nadrenii.
Holländerowie zmarli w Rio de Janeiro: Fritz – 13 czerwca 1975 roku, natomiast Margarethe – 20 października 2016 roku. Oboje spoczywają na Cemitério Comunal Israelita do Rio de Janeiro.
Erich Bernhard Schindler
Erich Bernhard Schindler w Dreźnie był urzędnikiem kupieckim zamieszkałym wraz z rodzicami przy Albrechtstrasse 42.
Podczas I wojny światowej został powołany do wojska jako żołnierz batalionów budowlanych i tyłowych (Armierungssoldat) – były to pionierskie jednostki armii niemieckiej podczas Wielkiej Wojny, wykorzystywane przede wszystkim do budowy umocnień i stanowisk, ale także dróg i fortyfikacji granicznych. Zmarł na zapalenie płuc 2 listopada 1918 roku w lazarecie Czerwonego Krzyża przy Bautznerstrasse 19 w Dreźnie. Jak wskazuje jego nekrolog, opublikowany przez rodzinę 6 listopada na łamach Berliner Tageblatt, za męstwo na polu walki został odznaczony Krzyżem Żelaznym (Eisernes Kreuz).
Schindler został pochowany na nowym cmentarzu żydowskim przy Fiedlerstrasse. Wymieniony został także na znajdującym się tam i ufundowanym w 1916 roku pomniku członków gminy żydowskiej w Dreźnie – ofiar I wojny światowej.
Georg Schindler
Urodzony w Görlitz Georg Schindler został kupcem. Podobnie jak bracia, w czasie I wojny światowej, odbył kilkuletnią służbę wojskową.
31 maja 1920 roku – będąc wtedy kupcem, zamieszkałym z rodzicami przy Albrechtstrasse 42 w Dreźnie – poślubił w Berlinie Ernę Auerbach, urodzoną tamże 10 lipca 1892 roku i zamieszkałą przy Jenaerstrasse 1 w dzielnicy Wilmersdorf, córkę kupca Davida Auerbacha i Margarethy z domu Guttstadt. Małżeństwo to pozostało bezdzietne.
Georg owdowiał po 12 latach małżeństwa. Erna zmarła w wieku 39 lat 12 czerwca 1932 roku przy Budapesterstrasse 12 w dzielnicy Charlottenburg. Jej pogrzeb odbył się na cmentarzu żydowskim w dzielnicy Weissensee. 23 lipca 1940 roku Schindler ożenił się ponownie. Jego drugą żoną została Käthe Johanna Martha Levÿ, urodzona 5 września 1895 roku w Berlinie, córka kupca Wilhelma Leviego i Gertrud z domu Grünwald.
Georg w stolicy Niemiec zamieszkał tuż po ślubie z Erną. Tamtejsze księgi adresowe wymieniają go jako kupca zamieszkałego przy Prinz-Georgstrasse 9/10 w dzielnicy Schöneberg (1926-1933).
Ostatnim miejscem zamieszkania Schindlerów była kamienica przy Johann-Georg-Strasse 21/22 w berlińskiej dzielnicy Halensee. 2 kwietnia 1942 roku zostali deportowani z Berlina do niemieckiego obozu pracy przymusowej w Trawnikach w dystrykcie lubelskim na terenie Generalnego Gubernatorstwa. Ich dalszy los pozostaje nieznany – pewnym jest, że II wojny światowej nie przeżyli.
Richard Schindler
Najmłodszy syn Schindlerów, Richard poszedł w ślady ojca i także został kupcem.
W związku z trwającą od 28 lipca 1914 roku wojną został 22 czerwca 1915 roku powołany do armii niemieckiej i przydzielony do Oddziału Rekrutów 6 Pułku Piechoty Landwehry (Rekruten-Depot Landwehr-Infanterie-Regiment Nr. 6), natomiast 3 sierpnia przekazany do 3 Kompanii Zapasowej (Ersatz-Kompanie Nr. 3). 15 października został podniesiony do stopnia starszego szeregowego (Gefreite), natomiast 24 grudnia do stopnia podoficera (Unteroffizier). Od 25 stycznia do 2 marca 1916 roku odbył w Bayreuth kurs szkoleniowy na dowódcę jednostki (Gruppenführer-Ausbildungskurs). 3 marca został z powrotem skierowany do 3 Kompanii, z którą 16 marca wysałny został na front. Po zakończeniu działań wojennych powrócił do Drezna.
8 listopada 1926 roku Richard poślubił w Gliwicach Käte Henriettę Tichauer, urodzoną tamże 10 lipca 1902 roku, córkę właściciela browaru Josepha Tichauera i Elsbeth z domu Sittenfeld. 7 stycznia 1928 roku w Dreźnie na świat przyszła ich jedyna córka – Ursula Ruth.
Drezdeńskie księgi adresowe z lat 1927-1938 wymieniają Richarda jako kupca, zamieszkałego przy Müller-Berset-Strasse 52 (1927) i Reichenbachstrasse 41 (1929-1938). Był on właścicielem firmy Richard Schindler, figurującej w drezdeńskim rejestrze handlowym pod numerem 19365, w ramach której prowadził sklep początkowo przy Münzgasse 3, a od 1931 roku przy Reichenbachstrasse 41.
Nie widząc dalszych możliwości egzystencji w nazistowskich Niemczech, Schindlerowie zdecydowali się na emigrację. 12 marca 1938 roku Richard wraz z żoną i córką wyjechał do Holandii, traktując ją tylko jako przystanek i miejsce załatwienia wszelkich formalności, związanych z podróżą dalej. 19 kwietnia otrzymali Schindlerowie otrzymali w Rotterdamie amerykańskie wizy emigracyjne. Mając je udali się do Hawry (Le Havre) we Francji, skąd 5 maja na pokładzie statku Manhattan wypłynęli do Nowego Jorku, gdzie dotarli 13 maja. Tam też początkowo zamieszkali – w sierpniu 1938 roku ich adresem był dom przy 870 West 181st Street w dzielnicy Hudson Heights na Manhattanie.
Spis powszechny, przeprowadzony w kwietniu 1940 roku, wskazuje, że Schindlerowie mieszkali już na farmie przy 172 Maxim Roads w Howell w stanie New Jersey, która stała się ich domem na kolejne dekady
Richard Schindler zmarł 15 grudnia 1980 roku w Filadelfii, gdzie wraz z żoną zamieszkał pod koniec życia. Kate przeżyła go o 7 lat – zmarła 24 lipca 1988 roku w Howell. Oboje spoczywają na Beth Olam Memorial Park w Lakewood w stanie New Jersey (nagrobki Richarda i Kate można zobaczyć w serwisie findagrave.com).
Nekrologi Richarda i Kate Schindlerów
opublikowane na łamach Aufbau
Ursula Ruth Schindler, która w Stanach Zjednoczonych posługiwała się jako pierwszym imieniem Ruth, w 1949 roku poślubiła Harolda (Hannsa) Benedicta Neumanna, urodzonego 17 marca 1921 roku w Moguncji (Mainz), syna Ottona Eduarda Neumanna i Lillÿ z domu Nathan, który do Stanów Zjednoczonych przybył na początku września 1938 roku. Małżonkowie zamieszkali w Howell, gdzie urodziło się dwoje ich dzieci: syn Ronald [ur. 1952] i córka Barbara Joan, zwana Bonnie [ur. 1954].
Ruth ukończyła Forest Park High School w Baltimore, a następnie Douglass College w New Brunswick. Po uzyskaniu tytułu magistra uczyła w systemie Howell Elementary School, a później została dyrektorem szkoły ogólnookręgowej. Po przejściu na emeryturę wraz z mężem przeniosła się do Towson w stanie Maryland, gdzie oboje mieszkali w domu seniora Blakehurst.
Neumannowie zmarli w Towson: Harold Benedict – 9 listopada 2017 roku, natomiast Ruth – 7 grudnia 2020 roku. Oboje spoczywają na Baltimore Hebrew Cemetery w Reisterstown.
© Sławomir Pastuszka
Pocztówki i reklamy ze zbiorów autora
Rewelacyjny tekst, bardzo bliski memu sercu. Gromadzę wiedzę o Leszczyńskich kupcach , Pańskie opracowanie jest perfekcyjne i uzmysławia mi ile jeszcze pracy mnie czeka aby mieć podobnie opracowane moje kupieckie rodziny. Swoich dziadków mam opracowanych , jeden miał aptekę a drugi skład żelaza. Pozdrawiam Pana serdecznie. Gratulacje.