Pszczyna: Lippmann Bernstein – krawiec i kupiec tekstylny

Dokładna lokalizacja sklepu mistrza krawieckiego Lippmanna Bernsteina, oferującego konfekcję damską i męską, pozostaje dzisiaj nieznana. Wiadomo jedynie, że mieścił się w jednej z kamienic przy pszczyńskim Rynku.

Nagrobek Fannÿ Bernstein z domu Steiner
na cmentarzu żydowskim w Pszczynie
(fot. Sławomir Pastuszka)

Lippmann Bernstein urodził się w 1837 roku w Świdnicy (Schweidnitz) na Dolnym Śląsku. 20 lipca 1866 roku, będąc wówczas mieszkańcem Raciborza (Ratibor), poślubił w Pszczynie (Pless) najstarszą córkę kupca Michaela Steinera i jego żony Ernestine z domu Hahn – Fannÿ, urodzoną tamże 7 kwietnia 1844 roku. Doczekał się z nią jednego syna – Adolpha, urodzonego 5 maja 1867 roku. 10 października 1867 roku pod numerem 110 w pszczyńskim rejestrze handlowym zarejestrował firmę o nazwie Bernstein in Pleß, której właścicielką formalnie pozostawała jego żona.
Fannÿ Bermstein zmarła przedwcześnie 27 marca 1868 roku w połogu po drugim porodzie (brak wystawienia dziecku metryki urodzenia wskazuje, że urodziło się martwe). Jej grób, zwieńczony okazałą stelą z białego marmuru, znajduje się na pszczyńskim cmentarzu żydowskim. Wykuto na niej hebrajsko-niemiecką inskrypcję o treści:

Tu przechodnie w smutku, mieszkanie jej na wysokościach.
Niewiasta pełna wdzięku, uboga w lata, pani Fradel Bernsztejn, córka czcigodnego pana Michaela Sztejnera. Urodziła się 17 nisan 604 według krótkiej rachuby i zmarła 4 nisan 628 według krótkiej rachuby. Niech będzie dusza jej zawiązana w węźle życia.
——-<>——-
Fanni Bernstein z domu Steiner, urodzona 7 kwietnia 1844, zmarła 27 marca 1868.
Wcześnie odeszłaś spośród nas. Nam pozostała żałoba. Teraz żyjesz w spokoju niebiańskim, w wieczystych pomieszczeniach. Do zobaczenia w niebiosach. Niech boża dobroć da jej błogi spokój i wieczne życie.

Dla Bernsteina, który pozostał z malutkim synkiem, konieczność ponownego zawarcia małżeństwa była czymś oczywistym. Dlatego też 3 grudnia 1870 roku ożenił się z Fannÿ Turbin, urodzoną w 1845 roku w Miliczu (Militsch), córką mistrza kuśnierskiego Meÿera Turbina i Minny z domu Hellinger. Parze w Pszczynie urodziło się pięcioro dzieci: Hans [ur. 8 października 1871], Margarethe [ur. 26 lutego 1873], Hedwig Gertrud [ur. 24 lutego 1874], Flora [ur. 9 maja 1875, zm. 30 marca 1878] i Elsbeth Henriette [ur. 20 marca 1877].
Po śmierci pierwszej żony, dotychczasową firmę wykreślono, a w rejestrze handlowym pod numerem 121 wpisano nową L. Bernstein in Pless.

Sklep konfekcyjny Bernsteina

Na początku listopada 1877 roku Lippmann Bernstein zawiadomił mieszkańców Pszczyny o zamiarze likwidacji swojego składu, co spowodowane było planami zmiany miejsca zamieszkania. Na łamach lokalnej prasy pojawiły się liczne ogłoszenia, w tym jedno, w którym kupiec oferował do wynajęcia od Wielkanocy 1878 roku mieszczący się przy Rynku lokal handlowy z trzema pokojami, kuchnią i pomieszczeniem dodatkowym oraz całe górne piętro, gdzie mieszkał wraz z rodziną. W innych anonsach Bernstein zachęcał do natychmiastowego wykupienia asortymentu sklepu znacznie poniżej kosztów produkcji. Są one dzisiaj najlepszym źródłem, z którego można poznać oferowany przez kupca towar. W jednym z nich przedstawił stawki za konkretne produkty:

  • sukna, flanela – obniżka z 7-15 do 3-6 srebrnych groszy;
  • płaszczyki i jupy – obniżka z 7-16 do 3-8 talarów;
  • surduty i odzież wszelka – obniżka z 8-18 do 4-9 talarów;
  • poszewki, płótna, barchan – obniżka z 4-6 do 2-4 srebrnych groszy;
  • chusty, towary bawełniane, wełna do dziania i obuwie – za ceny najniższe.

W poniedziałek 3 grudnia w godzinach 10:00-13:00 i 14:00-16:00 w sali hotelu Zum Schwarzen Adler na Deutsche-Vorstadt odbyła się aukcja niesprzedanych do tej pory rzeczy, z których wymieniono m.in. tkaniny metrażowe, chusty, żakiety i kurtki damskie, garderobę męską, kapelusze, czapki, obuwie, wyroby wełniane, derki i pledy, dywaniki oraz firany. Na wtorek zaplanowano sprzedaż drogą licytacji pozostałych produktów (głównie rolnych) przed domem Herodesa na Rynku. Natomiast w dniach od 9 do 15 grudnia w sali wspomnianego już hotelu odbyła się ostateczna wyprzedaż. Oferowano wówczas ponad 300 par różnego rodzaju butów za cenę od 1 marki za parę.

Losy Bernsteinów po wyprowadzce z Pszczyny

Pierwszym miejscem zamieszkania Bernsteinów pod wyprowadzce z Pszczyny był Bytom (Beuthen). Tam na świat przyszła jeszcze ich najmłodsza córka – Martha, urodzona 30 października 1879 roku. Ponadto, Lippmann na fali asymilacji i większego dostosowania się do nieżydowskiego społeczeństwa niemieckiego zaczął posługiwać się imieniem Ludwig w miejsce dotychczasowego.
Od 1900 roku Bernstein pojawia się w berlińskich księgach adresowych, co oznacza, że wówczas przeprowadził się do stolicy Niemiec. Figuruje w nich jako kupiec, a od 1908 roku jako rentier. Miejscem jego zamieszkania było mieszkanie zlokalizowane na pierwszym piętrze nieistniejącej obecnie kamienicy przy Madaistrasse 10 (obecnie Erich-Steinfurth-Strasse) w dzielnicy Friedrichshain.

Nekrologi Lippmanna vel Ludwiga i Fannÿ Bernsteinów

Bernsteinowie zmarli w Berlinie w 1919 roku: Ludwig – 17 lipca (w sanatorium w dzielnicy Lankwitz przy Victoriastrasse 59), a Fannÿ – 8 września. Oboje spoczywają na cmentarzu żydowskim w berlińskiej dzielnicy Weissensee.

Losy dzieci Bernsteinów

Adolph Bernstein

Najstarszy syn Lippmanna Bernsteina, Adolph poszedł w ślady ojca i także został krawcem. W 1890 roku mieszkał w Brunszwiku (Braunschweig). Źródła z lat 1893 i 1895 wymieniają go jako zamieszkałego w Burgu pod Magdeburgiem. W księdze adresowej tego miasta z 1895 roku figuruje jako handlarz garderoby męskiej, zamieszkały przy Schartauerstrasse 63.
21 grudnia 1892 roku Adolph poślubił ewangeliczkę Valeskę Annę Idę Holzmacher, urodzoną 9 lipca 1869 roku w Magdeburgu, córkę murarza Louisa Wilhelma Heinricha Holzmachera i Marii Johanny Dorothei z domu Zander. 19 grudnia 1899 roku urodził się ich jedyny syn Hans, który zgodnie z wolą ojca został zapisany do żydowskiej gminy wyznaniowej. Anna zmarła w swoim mieszkaniu 4 października 1923 roku w wieku 54 lat. Adolph do końca życia pozostał już wdowcem.
W magdeburskich księgach adresowych Bernstein zadebiutował w 1899 roku. Te z lat 1899-1902 wymieniają go jako właściciela sklepu obuwniczego, prowadzonego kolejno przy Breiteweg 159 (1899), 6 (1900), 176 (1901) i 269 (1902). Ogólnie jako kupiec wymieniany jest w latach 1903-1906, 1909-1910, 1920, 1934 oraz 1936-1938. W wydaniach z lat 1909-1912 po jego nazwisku pojawia się Motorfahrzeuge ’pojazd mechaniczny’, co sugeruje, że być może pracował jako kierowca. W latach 1926-1933 wymieniany jest jako rentier.
Na początku XX wieku Bernstein związał się z kinematografią. W 1908 roku założył Kaisertheater przy Kaiserstrasse 15. 28 października 1911 roku wypuścił na ekran pierwszy film w liczącym 180 miejsc kinie Clou przy Breiter-Weg 84. W latach 1920-1929 był też operatorem założonego w 1912 roku i liczącego 500 miejsc kinoteatru U.T. Palast przy Schönebeckerstrasse 94b.
Jako miejsce zamieszkania magdeburskie księgi adresowe wymieniają: Breiteweg 159 (1899), 269 (1900) i 271 (1901-1910), Kaiserstrasse 98/99 (1911-1912), Kaiser-Wilhelm-Platz 3 (1913-1916), Königstrasse 57 (1917-1937; w latach 1922-1933 ulica nosiła nazwę Walther-Rathenau-Strasse) i ostatecznie przy Grosse-Storchstrasse 7 (1938).
Adolph zmarł 16 listopada 1939 roku w magdeburskim szpitalu w konsekwencji przebytego udaru mózgu. Akt zgonu, wystawiony dzień później w miejscowym Urzędzie Stanu Cywilnego, określa go jako rentiera (Privatmann) zamieszkałego przy Grosse-Storchstrasse 7. Pogrzeb odbył się na cmentarzu żydowskim przy Fermersleberweg [sektor 3].


Jedyny syn Adolpha, Hans, w 1914 roku ukończył w rodzinnym mieście siedmioletnią szkołę powszechną. W magdeburskich księgach adresowych pojawia się wyłącznie w wydaniach z lat 1933-1936 i 1938 – te wymieniają go jako dekoratora zamieszkałego przy Heiligegeiststrasse 34 (1933-1934), Lüneburgerstrasse 37 (1935-1936) i Rotekrebsstrasse 12 (1938). W spisie ludności z 17 maja 1939 roku figuruje pod dwoma adresami: Grosse-Storchstrasse 7 i Grosse-Steinernetischstrasse 8.
21 grudnia 1923 roku – wtenczas mieszkał z owdowiałym ojcem przy Walther-Rathenau-Strasse 57 – Hans poślubił Charlottę Annę Hassel, wyznania ewangelickiego, zamieszkałą w Magdeburgu przy Johannisbergstrasse 15a, urodzoną w tymże mieście 13 sierpnia 1902 roku, córkę ślusarza Carla Gottfrieda Augusta Friedricha Hassela i Anny Sophii Johanny z domu Brandes. W akcie ślubu określony został jako kupiec. Decyzją magdeburskiego sądu krajowego (Landgericht) z 29 sierpnia 1928 roku małżeństwo zostało rozwiązane. W tym samym roku poślubił Elsę Gertrud Ziebarth (także Ziehbarth), urodzoną 11 września 1905 roku w Poznaniu (Posen), córkę handlarza Ernsta Ziehbartha i Ottili z domu Brüll, obojga wyznania ewangelickiego.

Podpisy na akcie ślubu Hansa i Charlotty Bernsteinów

Choć Hans Bernstein był pół-Żydem ze strony ojca, jednak w związku z przynależnością do żydowskiej gminy wyznaniowej został mu przyznany przez władze nazistowskie status Żyda, poprzez co poddany został wszystkim ograniczeniom wynikającym z ustawodawstwa rasistowskiego, łącznie z oznakowaniem i zakazem swobodnego poruszania się. Na podstawie rozporządzenia z 17 sierpnia 1938 roku, z dniem 1 stycznia 1939 roku został zmuszony do przyjęcia dodatkowego imienia Israel.
Do maja 1939 roku Hans był dyrektorem kinoteatru U.T. Palast. Następnie był robotnikiem przymusowym w fabryce Zehlendorf w Berlinie. W sierpniu 1941 roku udało mu się zbiec i powrócić do Magdeburga, gdzie ukrywał się w różnych lokalizacjach. Jego małżeństwo z Elsą zostało unieważnione. W czerwcu 1943 roku został aresztowany i zesłany do KL Buchenwald. Od października 1943 roku był więźniem obozu w Magdeburg, natomiast od lutego 1944 roku obozu w Wuhlheide, gdzie w maju 1945 roku został wyzwolony.
Po zakończeniu II wojny światowej Hans osiedlił się w Berlinie w sektorze amerykańskim, gdzie pozostawał bez pracy. W lutym 1946 roku powrócił do Magdeburga, który znajdował się w sowieckiej strefie okupacyjnej. Tam do maja 1948 roku pracował na stanowisku dyrektora w kinoteatrze Palast-Theater. W tym czasie ożenił się po raz trzeci. Wybranką jego serca została Käthe-Irma Schröter, urodzona 21 listopada 1917 roku w Czarnkowie (Czarnikau). 21 września 1947 roku w Berlinie na świat przyszedł jego jedyny syn, Percy-Michael Hans. W grudniu 1948 roku wraz z rodziną przeprowadził się do Frankfurtu nad Menem, gdzie otworzył swój sklep. W lutym 1951 roku mieszkał przy Elbestrasse 46.

Hans Bernstein
Käthe-Irma Bernstein

2 lutego 1951 roku Bernsteinowie zwrócili się do pomoc do Międzynarodowej Organizacji Uchodźców (International Refugee Organization). W deklaracji wpisali, że planują opuszczenie Niemiec i wyemigrowanie do Ameryki Południowej lub Australii. Ich dalsze losy pozostają na razie nieznane – najprawdopodobniej pozostali w Niemczech. Nieznany pozostaje także los pierwszej żony Hansa, Charlotty Anny. Jego druga żona Else popełniła samobójstwo przez powieszenie. Jej ciało ujawniono 22 lutego 1947 roku w mieszkaniu przy Triererstrasse 12 w berlińskiej dzielnicy Weissensee.


Hans Bernstein

Hans, drugi syn Lippmana Bernsteina, ale jego pierwsze dziecko z drugiego małżeństwa, po opuszczeniu rodzinnego domu osiedlił się w Mühlhausen w Turyngii. Tam w 1897 roku wraz z kupcem Louisem Sternem założył firmę specjalizującą się w produkcji wyrobów wełnianych i haftów jedwabnych, która w kwietniu 1899 roku została przekształcona w spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością.
Latem 1902 roku Bernstein wraz ze swoim wspólnikiem przeprowadzili się do Chemnitz w Saksonii, gdzie 9 września w miejscowym rejestrze handlowym zarejestrowali Mechanische Wollwaarenfabrik. Gesellschaft mit beschränkter Haftung. Na początku 1904 roku – po wyjściu Sterna ze spółki – Hans pozostał jedynym szefem firmy. Z czasem do interesu włączył się jego zamieszkały w Berlinie ojciec – jako współwłaściciela wymieniają go księgi adresowe miasta Chemnitz z lat 1908-1917. Siedziba przedsiębiorstwa mieściła się w dzielnicy Kappel, początkowo na parterze nieistniejącego już domu Wilhelma Sachsa przy Zwickauerstrasse 117 (1903-1907), a następnie w nabytej już przez fabrykanta trzypiętrowej kamienicy z oficyną przy tej samej ulicy, tyle że pod numerem 138 (1907-1925).
9 lipca 1905 roku Hans Bernstein poślubił w Neubrandenburgu w Meklemburgii Selmę Heine, urodzoną tamże 11 czerwca 1883 roku, córkę handlarza końmi Maxa Heinego i Marthy z domu Levÿ. Małżonkowie doczekali się trojga dzieci, które na świat przyszły w Chemnitz: Käte [ur. 5 kwietnia 1906], Fritza [ur. 31 stycznia 1916] i Karla Ludwiga [ur. 2 maja 1920].
Bernstein jeszcze jako kawaler mieszkał przy Goethestrasse 2 (1903-1905). Po ślubie wraz z żoną zamieszkał na pierwszym piętrze kamienicy przy Adolfstrasse 13, po czym w 1907 roku przeprowadził się na Zwickauerstrasse 138. Na początku 1920 roku fabrykant zakupił zbudowaną w 1908 roku trzypiętrową okazałą willę przy Parkstrasse 48 w dzielnicy Kapellenberg, obecnie już nieistniejącą (w ostatnich miesiącach II wojny światowej została trafiona i zniszczona przez bomby sił powietrznych aliantów).
Bernsteinowie aktywnie angażowali się w życie społeczne i pomoc uboższym. Hans był wieloletnim członkiem Kunsthütte Chemnitz, założonego w 1860 roku stowarzyszenia artystów i miłośników sztuki, ponadto miejscowego Israelitischer Hilfsverein, powstałego w 1903 roku towarzystwa pomocowego. Selma aktywnie działała w grupie lokalnej Jüdischer Frauenbund, założonej w Chemnitz w 1925 roku

Podczas I wojny światowej fabryka Bernsteinów popadła w poważne kłopoty finansowe, czego konsekwencją było rozpoczęcie w lutym 1917 roku procesu likwidacji spółki (ostatecznie zakończonego dopiero w lipcu 1924 roku). W tym samym miesiącu w jej miejsce powołane zostało nowe przedsiębiorstwo pod nazwą Mechanische Wollwaarenfabrik „Sachsen” Hans Bernstein. W maju 1922 roku równoprawnymi komandytariuszami tej firmy uczynione zostały wszystkie, jeszcze nieletnie dzieci Bernsteinów.
W kolejnych latach fabryka Hansa Bernsteina przekształciła się w aspirującą, dobrze prosperującą firmę tekstylną, co też pozwoliło jej właścicielowi na realizację nowych celów przedsiębiorczych. Tym głównym okazała się budowa nowego budynku fabrycznego – w tym celu przedsiębiorca nabył od kupca Juliusa Böhmera dwie zabudowane niewielkimi kamienicami działki przy Zwickauerstrasse 173 i 175. Po uporządkowaniu terenu, w latach 1924-1925 wzniesiono tam okazały czterokondygnacyjny budynek na planie litery T, który zaprojektował zespół architaktów, August Kornfeld i Karl Johann Benirschke. Obiekt wyróżnia się ekspresjonistycznymi szklanymi przęsłami pomiędzy boniowanymi łupkami.
Otwarcie imponującego budynku przemysłowego stanowiło zarówno kulminacyjny moment rozwoju fabryki, jak i początek jej upadku, mimo że Bernstein początkowo wynajął część budynku firmie Tetra-Aktiengesellschaft., zajmującej się produkcją tkanin higienicznych. Z czasem pustą przestrzeń na parterze zajęła także Sächsische Textilgesellschaft mbH. Wysokie koszty budowy i początek światowego kryzysu gospodarczego zimą 1929/1930 ostatecznie sprawiły, że groźba likwidacji po raz kolejny zawisła nad firmą Bernsteina. W związku z tym w sierpniu 1931 roku wszczęto przed miejscowym sądem rejonowym (Amtsgericht) postępowanie ugodowe, mające na celu zapobieżenie bankructwu. Jednak już dwa miesiące później rozpoczęto likwidację spółki. W kwietniu 1933 roku budynek przy Zwickauerstrasse 173/175 przeszedł na własność Bayerische Hypotheken- und Wechsel-Bank w Monachium (München). Później przechodził z rąk do rąk, pełniąć do końca II wojny światowej funkcje przemysłowe.

Budynek Mechanische Wollwaarenfabrik „Sachsen” Hans Bernstein przy Zwickauerstrasse 173/175 (Google Street View)

Po dojściu Hitlera do władzy, Hans Bernstein jako Żyd stał się ofiarą prześladowań. W czerwcu 1934 roku skrajnie antysemicki Der Stürmer doniósł na pierwszej stronie o „mordercy rasowym z Chemnitz”. W dwustronicowym artykule wiodącym przedsiębiorca, którego nazwisko i adres zostały upublicznione, został oskarżony o „ciężkie przestępstwa” względem byłej pracowniczki i jej brata.
W wyniku trudności finansowych Bernsteinowie w listopadzie 1934 roku sprzedali swoją willę przy Parkstrasse. Księgi adresowe z lat 1935-1938 wskazują, że ich kolejnym i ostatnim miejscem zamieszkania w Chemnitz była kamienica przy Horststrasse 3. W tym czasie dzieci Hansa i Selmy opuściły Niemcy. Oni sami także czynili ku temu starania, niemniej zmuszeni byli czekać na zakończenie niezbędnego postępowania likwidacyjnego, a te zakończyło się dopiero w kwietniu 1937 roku po umorzeniu zaległej hipoteki. We wrześniu tego samego roku Mechanische Wollwaarenfabrik „Sachsen” Hans Bernstein została wykreślona z rejestru handlowego.

W maju 1938 roku Hans i Selma Bernsteinowie wyemigrowali do Holandii. Po zajęciu tego kraju przez wojska niemieckie uciekli do Nicei we Francji, skąd udało im się wypłynąć na Kubę – tam w Hawanie przez niemal dwa lata oczekiwali na uzyskanie wiz amerykańskich. 29 marca 1943 roku na pokładzie sterowca NC 33612, Hans, Selma oraz ich najmłodszy syn Karl przedostali się na teren Stanów Zjednoczonych. Osiedlili się w Berkeley w stanie Kalifornia. Tam mieszkali w nieistniejącym już domu przy 1617 Channing Way.

Nekrolog Hansa Bernsteina, opublikowany na łamach Aufbau.
Po lewej stronie: zdjęcie i podpis Selmy Bernstein z tzw. oświadczenia woli, złożonego 17 lipca 1943 roku, w którym zadeklarowała zamiar uzyskania obywatelstwa amerykańskiego i zrzekła się lojalności wobec obcego rządu.

Hans Bernstein zmarł w swoim domu 10 marca 1948 roku. Jego przedwczesny zgon był konsekwencją wypadku, którego był ofiarą cztery miesiące wcześniej. 8 listopada 1947 roku został bowiem potrącony przez samochód na przejściu dla pieszych przy skrzyżowaniu Channing Way i Sacramento Street. Sprawcą zdarzenia był 25-letni Walter L. Sorenson, który został ukarany mandatem karnym za naruszenie pierwszeństwa pieszego, a 16 marca, w związku ze zgonem Bernsteina, stanął przed sądem.
Selma Bernstein, która 16 kwietnia 1951 roku otrzymała obywatelstwo amerykańskie, przeżyła męża o 21 lata. Zmarła 4 października 1970 roku w Oakland, gdzie mieszkała wraz z synem.


Käte Bernstein ukończyła w rodzinnym mieście Wyższą Szkołę dla Dziewcząt (Höhere Mädchenbildungsanstalt). 20 września 1934 roku poślubiła w Zurychu fabrykanta Heinza Josepha Francka, właściciela firmy Sächsischen Corsettschonerfabrik Max Franck, urodzonego 11 maja 1904 roku w Chemnitz, a zamieszkałego w Szwajcarii od 1932 roku, syna Maxa Francka, jednego z pionerów przemysłu tekstylnego, i Gertrud z domu Cohn. Małżonkowie przez kilka miesięcy mieszkali w Celerinie w kantonie Gryzonia, po czym przenieśli się do Sztokholmu, a następnie do Londynu, gdzie 24 lutego 1936 roku urodził się ich syn Florian Peter.

Heinz Franck (1938)
Käte Franck (1938)

10 marca 1938 roku Franckowie uzyskali w Zurychu amerykańskie wizy emigracyjne – mimo że faktycznie mieszkali w Wielkiej Brytanii, to formalnie nadal byli zameldowani w Celerinie. 23 czerwca na pokładzie statku Nieuw Amsterdam wypłynęli z portu w Southampton do Nowego Jorku, gdzie dotarli 30 czerwca. Zamieszkali w renomowanym Hotelu St. Regis przy 5th Avenue and 55th Street na Manhattanie. W październiku 1938 roku na pokładzie SS Manhattan czasowo powrócili do Anglii – do Southampton dopłynęli 12 października. Po dwóch miesiącach, 13 grudnia w Londynie urodziło się ich drugie dziecko, córka Barbara Bridget.
30 marca 1939 roku po siedmiodniowej podróży przez Atlantyk czteroosobowa już rodzina Francków powróciła do Stanów Zjednoczonych. Spis powszechny, przeprowadzony w maju 1940 roku, wymienia ich jako zamieszkałych przy 606 North Elm Drive w Beverly Hills. W październiku tego samego roku, tj. w momencie złożenia po raz drugi tzw. oświadczeń woli, mieszkali przy 2522 Warring Street w Berkeley. W tym czasie Heinz i Käte rozpoczęli też studia na Uniwersytecie Kalifornijskim (University of California).

Potwierdzenie uzyskania obywatelstwa amerykańskiego przez Heinza Francka
Potwierdzenie uzyskania obywatelstwa amerykańskiego przez Käte Francka

Franckowie otrzymali obywatelstwo amerykańskie w 1944 roku: Heinz Joseph, który zanglicyzował pierwsze imię na Henry – 17 kwietnia, natomiast Käte, która usunęła umlaut z imienia – 8 maja.
Henry Joseph Franck zmarł 13 stycznia 1947 roku w wieku zaledwie 42 lat w szpitalu w Oakland tuż po przebyciu drobnej operacji. Jego nekrolog, opublikowany następnego dnia na łamach Oakland Tribune, informuje, że w tym czasie był wykładowcą ekonomii na University of San Francisco i mieszkał przy 2910 Derby Street w Berkeley. Jego pogrzeb odbył się 15 stycznia w Chapel of Memories w Oakland, a przewodniczył mu rabin Joseph Gitin.
Owdowiała Kate z czasem wyjechała do Australii, gdzie w 1949 roku wyszła za mąż za Waltera Hamburgera, posługującego się tam nazwiskiem Hammond, urodzonego 12 lutego 1908 roku w miejscowości Šumburk nad Desnou (Schumburg an der Desse) na terenie dzisiejszych Czech, syna Ericha Wolfganga Hamburgera i Idy z domu Blumberg. Zmarła 26 listopada 1952 roku w Sydney. Jej drugi mąż przeżył ją o 32 lata – zmarł 11 maja 1984 roku także w stolicy Nowej Południowej Walii.


Fritz Bernstein ukończył prestiżowe Gimnazjum Realne (Realgymnasium) w Chemnitz. W 1933 roku wyemigrował do Holandii, gdzie nauczył się zawodu stolarza. W 1935 przeniósł się do Londynu – tam w dzielnicy Hampstead zarabiał na życie jako sprzedawca rowerów. Po wybuchu II wojny światowej oszczędzono mu internowania.
22 grudnia 1939 roku Bernstein, zwany na wyspach brytyjskich Fredem, poślubił Jean Florence Ward, urodzoną 12 kwietnia 1916 roku we wsi Skirlaugh w hrabstwie East Riding of Yorkshire, córkę Roberta Johna Warda i Florence z domu Harland. W 1941 roku urodził się ich syn Jack.
Fritz jako ochotnik zgłosił się do Brytyjskich Sił Zbrojnych. 24 stycznia 1940 roku został przyjęty do 87. Korpusu Pionierów (87. Pionier Corps) i wysłany do Carmarthenshire w Walii, aby pracować przy obronie wybrzeża. Kilka miesięcy później został ugryziony przez szczura, co wywołało u niego chorobę Weila. Zmarł 4 sierpnia 1942 roku w szpitalu wojskowym w Llandielo. Pogrzebany został tamże na St. Teilo’s Churchyard (zobacz). Jego żona, po trzecim mężu Tomkins, zmarła 26 marca 2001 roku w Portishead w hrabstwie Somerset.
5 grudnia 2019 roku Fritz Bernstein upamiętniony został w Chemnitz kostką Stolpersteine, wmurowaną w chodnik przed działką przy Parkstrasse 48, gdzie do 1945 roku stała willa, w której się wychował i mieszkał do czasu emigracji.

Stolperstein Fritza Bernsteina (fot. Bernd Gross)

Karl Ludwig Bernstein do Stanów Zjednoczonych trafił z rodzicami końcem marca 1943 roku. Wraz z nimi zamieszkał w Berkeley w domu przy 1617 Channing Way. Pracował jako sprzedawca i kontroler zamówień. 19 listopada 1951 roku przyznano mu amerykańskie obywatelstwo. Wtedy też oficjalnie przyjął zanglicyzowaną formę pierwszego imienia – Charles, którą nieformalnie posługiwał się już wcześniej.

Karl (Charles) Ludwig Bernstein (1943)

Bernstein z czasem wyprowadził się do Oakland. Przed przejściem na emeryturę w 1985 roku przez dekadę pracował tam w Domu dla Żydowskich Rodziców (Home for Jewish Parents). Przez 15 lat był też doradcą-wolontariuszem i koordynatorem grup w Pacific Center for Human Growth w Berkeley, ośrodku społecznościowym skupiającym się na osobach LGBT.
Bernstein zginął w tragicznych okolicznościach jako ofiara napadu. 31 stycznia 1990 roku został znaleziony związany i uduszony w swoim domu przy 3301 Pierson Street. Za znalezienie mordercy wyznaczono nagrodę w wysokości 5000 dolarów. Pogrzeb Bernsteina odbył się 4 lutego w Chapel of the Chimes przy 4499 Piednont Ave w Oakland.
Bernstein był gejem. Jego wieloletnim partnerem był Brian Shields.


Margarethe Bernstein

Margarethe Bernstein 16 lipca 1892 roku w Berlinie – wtenczas mieszkała tam przy Landsbergerstrasse 56 – poślubiła kupca Oskara Altmanna z Wrocława (Breslau), urodzonego 2 stycznia 1861 roku w Brzegu (Brieg), syna kupca Jacoba Altmanna i Rosalii z domu Ehrlich.
Wrocławskie księgi adresowe jako miejsce zamieszkania Altmannów – a po śmierci Oskara już samej Margarethy – wymieniają kolejno Telegraphenstrasse 1 (1893-1896), Höfchenstrasse 31 (1898-1905), Gartenstrasse 43 (1907-1934), Victoriastrasse 61 (1935-1939) i Strehlenerstrasse 2/10 (1940). Oskar określany jest w nich przede wszystkim jako kupiec, z rzadka – prokurysta, natomiast od 1926 roku – agent handlowy.

Podpis Oskara Altmanna (zasoby Archiwum Państwowego we Wrocławiu)

Oskar i Margarete mieli dwoje dzieci. Jako pierwsza 15 września 1894 roku urodziła się córka Rosa, która jednak zmarła po 10 minutach życia. 26 kwietnia 1898 roku na świat przyszedł syn Werner Jacob.

Nekrolog Oskara Altmanna, opublikowany na łamach Breslauer Jüdisches Gemeindeblatt

Trwające 45 lat małżeństwo Altmannów zakończyła śmierci Oskara, który zmarł w swoim mieszkaniu 28 września 1937 roku w wieku 76 lat. Jego pogrzeb odbył się dwa dni później na nowym cmentarzu żydowskim przy Flughafenstrasse. Po utracie męża Margarethe pozostała we Wrocławiu do 1941 roku, po czym przeprowadziła się do siostry Elsy w Berlinie. Trzy dni po deportacji części sąsiadów, obie kobiety popełniły samobójstwo przez przedawkowanie weronalu. Ich ciała ujawniono 20 października 1941 roku o godzinie 10:00 w mieszkaniu przy Emserstrasse 19/20 w dzielnicy Wilmersdorf. Siostry pogrzebano na cmentarzu żydowskim w Weissensee.


Jedyny syn Altmannów, Werner Jakob został inżynierem specjalizującym się m.in. w telefonach. Adnotacja na marginesie jego aktu urodzenia wskazuje, że w 1928 roku w Zeuthen zawarł pierwszy związek małżeński. 26 kwietnia 1930 roku urodził się jego syn Joachim.
16 lipca 1934 roku – będąc mieszkańcem Weserstrasse 13 w Zeuthen – Werner poślubił pomoc domową Elfriedę Gertrud Rüster, ewangeliczkę, urodzoną 26 października 1902 roku w Małujowicach (Mollwitz) na Dolnym Śląsku, córkę dorożkarza Hermanna Rüstera i Marii z domu Matzur, zamieszkałą przy Friedrich-Wilhelm-Strasse 25 w berlińskiej dzielnicy Zahlendorf. Owocem tego małżeństwa był syn urodzony w Berlinie w 1936 roku – jego imienia na razie nie udało się ustalić (wiadomo o nim z adnotacji w akcie ślubu). Chłopiec najpewniej wkrótce zmarł.
13 grudnia 1938 roku Werner został aresztowany w Jeleniej Górze (Hirschberg) i osadzony w KL Sachsenhausen. Po opuszczeniu obozu, przed majem 1939 roku udało mu się wraz z żoną i synem Joachimem wyemigrować do Wielkiej Brytanii. Razem zamieszkali w londyńskiej dzielnicy Harrow. Po wybuchu II wojny światowej jako obywatele niemieccy zostali internowani przez władze brytyjskie i osadzeni w obozie na wyspie Man – zwolnieni zostali dopiero na początku lutego 1941 roku. 14 lipca 1947 roku rodzina – wtenczas mieszkali już w Northampton – zmieniła nazwisko na Alton, a syn Joachim także imię na John.
Werner zmarł 5 września 1963 roku w Northampton, natomiast Gertrud pół roku później – 26 marca 1964 roku w Ripley w hrabstwie Derbyshire. Ich syn John odszedł przedwcześnie w wieku 46 lat w październiku 1976 roku w londyńskiej dzielnicy Croydon.


Hedwig Gertrud Bernstein

O Hedwig Gertrud Bernstein nie udało się ustalić żadnych informacji. Jedynym śladem potwierdzającym jej istnienie jest jej metryka w księdze urodzeń, prowadzonej w latach 1847-1874 dla ludności wyznania mojżeszowego przez królewski sąd powiatowy (Kreisgericht) w Pszczynie.

Metryka urodzenia Hedwig Gertrud Bernstein (zasoby Archiwum Państwowego w Katowicach)

Flora Bernstein

Flora to jedyna córka Bernsteinów, której zgon nastąpił w dzieciństwie. Dziewczynka zmarła 30 marca 1878 roku, mając niecałe trzy lata, na krótko przed wyprowadzką jej rodziny do Bytomia. Pochowana jest na cmentarzu żydowskim w Pszczynie.


Elsbeth Henriette Bernstein

Elsbeth Henriette Bernstein, zwana zdrobniale Elsą, 10 czerwca 1902 roku – wtenczas mieszkała jeszcze z rodzicami przy Madaistrasse 10 – poślubiła kupca Jeana Poppera (Popera), urodzonego 19 lutego 1863 roku w Lesznie (Lissa), syna mistrza kuśnierskiego Juliusa (Joela) Poppera i Augusty (Gustel) z domu Lachmann. zamieszkałego w Berlinie przy Schützenstrasse 18/19. Owocem tego małżeństwa była córka Käte Leonie [ur. 30 kwietnia 1903] oraz syn Rudolf Julius Alexander [ur. 1908, zm. 24 kwietnia 1919 w Berlinie przy Kurfürstenstrasse 42].

Podpisy Jeana i Elsy Popperów (zasoby Landesarchiv Berlin)

Berlińskie księgi adresowe z lat 1903-1907 odnotowują Poppera jako właściela sklepu z konfekcją męską i chłopięcą (sprzedaż hurtowa i na eksport), mieszczącego się na drugim piętrze Kaufhaus Bremen przy Rosenstrasse 16. W latach 1903-1906 kupiec z rodziną mieszkał przy Dircksenstrasse 20, natomiast w 1907 roku przeprowadził się do kamienicy przy Klosterstrasse 70. Małżeństwo Popperów trwało zaledwie pięć lat, a zakończyła je przedwczesna śmierć Jeana, który zmarł 25 września 1907 roku po krótkiej i ciężkiej chorobie w klinice przy Derfflingerstrasse 21. Jego pogrzeb odbył się dwa dni później na cmentarzu żydowskim w Weissensee.

Nekrologi Jeana Poppera opublikowane 26 września 1907 roku na łamach Berliner Tageblatt

Owdowiała Else w kwietniu 1908 roku przeprowadziła się do mieszkania na trzecim piętrze w kamienicy przy Mommsenstrasse 39 w Charlottenburgu. Zbyła także udziały w firmie Jean Popper na rzecz Hansa Hirscha i Wilhelma Philippa, którzy w kolejnych latach kontynuowali prowadzenie sklepu konfekcyjnego w dotychczasowym miejscu.

Zawiadomienie o zaręczynach Elsy Popper z Sallym Zandersem

16 kwietnia 1912 roku na łamach berlińskiej prasy ogłoszone zostały zaręczyny Elsy z kupcem Samuelem vel Sallym Zandersem, urodzonym 28 lipca 1876 roku w Dülken w Nadrenii, synem kupca Benjamina Zandersa i Wilhelminy z domu Kaldenbach, zamieszkałym w Charlottenburgu przy Savignyplatz 8. Ich ślub odbył się trzy miesiące później, 11 lipca. Od tego czasu małżonkowie wraz z dziećmi Elsy z pierwszego małżeństwa mieszkali kolejno przy Bleibtreustrasse 12 (1913-1920) i Fasanenstrasse 28 (1921-1925).
Berlińskie księgi adresowe z lat 1913-1920 wymieniają Zandersa jako współwłaściciela – wespół z wdową Liną (Leą) Leyser zd. Franzus – firmy Berliner Knabenkonfektion Hermann Leyser, w ramach której prowadzony był sklep z konfekcją chłopięcą przy Grosse-Frankfurter-Strasse 137. Te z lat 1921-1922 odnotowują kupca jako właściciela nowej firmy pod nazwą Hermann Leyser, specjalizującej się w modzie męskiej, której sklep zlokalizowany był przy Berlinerstrasse 111 w dzielnicy Charlottenburg. W księgach z lat 1920-1925 Sally wymieniany jest też jako współwłaściciel – wespół z bratem Juliusem – firmy S. Zanders & Comp. z siedzibą główną w Kolonii (Cöln) przy Schildergasse 38/42, a berlińskim oddziałem przy Grosse-Frankfurter-Strasse 137, zajmującej się produkcją oraz hurtowym handlem konfekcją chłopięcą i męską.
Od 1926 roku księgi adresowe przestają wymieniać Salliego Zandersa – ten pozostawiając żonę w Berlinie wyprowadził się do Kolonii. W jego miejscu wymieniana jest Elsa, która samotnie mieszkała kolejno przy Mommsenstrasse 58 (1926-1932) i Geisbergstrasse 25/26 (1936-1938).
Małżeństwo Zandersów od połowy lat 20. było już tylko formalnością. Decyzją sądu krajowego (Landgericht) w Berlinie z 7 grudnia 1937 roku zostało ono rozwiązane. Zgodnie ze spisem powszechym z 17 maja 1939 roku dawni małżonkowie mieszkali w Berlinie, Sally przy Sybelstrasse 61 w Charlottenburgu, natomiast Else przy Zähringerstrasse 26 w Wilmersdorfie.
Salliego Zandersa berlińska księga adresowa wymienia jeszcze w 1940 roku – wtenczas nadal mieszkał przy Sybelstrasse 61 i określony został jako kupiec. 10 października 1940 roku udało mu się wyemigrować do Ekwadoru, gdzie zmarł, choć jego daty śmierci na razie nie udało się ustalić. Else pozostała w Berlinie. Podczas II wojny światowej dołączyła do niej siostra Margarethe Altmann. Kobiety mieszkały razem przy Emserstrasse 19/20 w dzielnicy Wilmersdorf. Trzy dni po deportacji części sąsiadów, obie kobiety popełniły samobójstwo poprzez przedawkowanie weronalu.


Tragicznego losu udało się uniknąć jedynej córce Elsy – Käte. Ta 17 stycznia 1925 roku, będąc wtedy studentką muzyki (Musikstudierende), poślubiła w Berlinie kupca Fritza Heinza Straussa, urodzonego tamże 13 kwietnia 1902 roku, syna kupca i jubilera Paula Davida Straussa i Bettÿ z domu Pincsohn, zamieszkałego przy Regentenstrasse 22. Małżonkowie doczekali się jednego dziecka.
Małżeństwo Straussów rozpadło się po dekadzie. Decyzją berlińskiego sądu krajowego (Landgericht) z 18 stycznia 1936 roku zostało ono formalnie rozwiązane. Käte, która pozostała przy dotychczasowym nazwisku, nie wyszła już nigdy za mąż, natomiast Fritz 12 marca 1936 roku poślubił pracownicę jego sklepu Ruth Rosę Jettę Kaiser z domu Lichtenstein, urodzoną 25 czerwca 1903 roku w Berlinie. W chwili ślubu oboje mieszkali już razem przy Paulsbornerstrasse 83a.
Na początku 1939 roku Käte opuściła Niemcy i wyemigrowała do Wielkiej Brytanii. Przed wybuchem II wojny światowej udało się to także Fritzowi i jego drugiej żonie. Dawnych małżonków połączył wspólny los, a czasowo także miejsce zamieszkania. We troje bowiem – wedle spisu powszechnego z 29 września 1939 roku – mieszkali w Worthing przy 54 Congreve Road. W tym czasie Käte pozostawała bez pracy, natomiast Fritz i Ruth utrzymywali się ze środków prywatnych.
Straussowie zmarli w Anglii: Käte Leonia jako Katie Leonia – 5 listopada 1964 roku w St. Thomas Hospital w Londynie, Fritz Heinz jako Frederick Henry – 21 lipca 1977 roku w Londynie, natomiast Ruth – w marcu 1993 roku w Westminsterze.


Martha Bernstein

Prasowe zawiadomienie o zaręczynach Marthy Bernstein z Maxem Bartensteinem

Najmłodsza córka Lippmanna i Fannÿ Bernsteinów, Martha, 10 stycznia 1904 roku – wtenczas mieszkała z rodzicami przy Madaistrasse 10 – poślubiła w Berlinie kupca Arnolda Maxa Bartensteina, urodzonego 26 listopada 1876 roku w Kuźni Raciborskiej (Ratiborhammer), syn kupca Hermanna (Heÿmanna) Bartensteina i Hedwig vel Minny z domu Bartenstein, zamieszkałego we Wrocławiu (Breslau) przy Bischofstrasse 1.

Podpisy Maxa i Marthy Bartensteinów (zasoby Landesarchiv Berlin)

Po ślubie Martha przeprowadziła się do Wrocławia. Tam 1 kwietnia 1905 roku urodziła jedynego syna, Hansa Martina. Dokumenty i księgi adresowe wskazują, że Bartensteinowie mieszkali kolejno przy Sadowastrasse 73 (1905-1907), Viktoriastrasse 65 (1908-1913) i Dessauerstrasse 2 (1914-1916). Max w tych latach określany jest jako kupiec i/lub spedytor. Księgi z lat 1904-1905 opisują go także jako szefa firmy Breslauer Manzanil-Gesellschaft.
Małżeństwo Bartensteinów zakończyła przedwczesna śmierć Marthy, która zmarła 31 lipca 1916 roku – miejsce śmierci i pochówku pozostają na razie nieustalone (nie był to Wrocław). W tym czasie Max odbywał służbę wojskową na froncie I wojny światowej, z której powrócił do Wrocławia dopiero po ustaniu działań wojennych w 1918 roku.

Nekrolog Marthy Bartenstein na łamach Berliner Tageblatt

30 kwietnia 1919 roku Max Bartenstein, zamieszkały wówczas przy Höfchenstrasse 88, ponownie się ożenił. Jego drugą żoną została Frieda Herlitz, urodzona 11 sierpnia 1887 roku w Bytomiu (Beuthen) i w chwili ślubu zamieszkała tamże pod adresem Ring 19, córka kupca Maxa Herlitza i Serafiny z domu Kuznitzkÿ. Z tego małżeństwa na świat przyszły dwie córki: Eva [ur. 21 marca 1920] i Hilde, obie urodzone we Wrocławiu.
Wrocławskie księgi adresowe z lat 20. i 30. XX wieku wymieniają Bartensteina jako spedytora zamieszkałego kolejno przy Opitzstrasse 57 (1920-1930), Friedrich-Wilhelm-Strasse 24 (1931-1932) i Tauentzienstrasse 109 (1934-1935).
Po wprowadzeniu tzw. ustaw norymberskich w 1935 roku, Bartensteinowie nie widzieli dalszej możliwości pozostania w Niemczech i rozpoczęli starania o emigrację – wybór padł na Argentynę. Jako pierwszy w grudniu 1935 roku wyjechał tam Hans Bartenstein. W lipcu 1937 roku dołączył do niego Max z Friedą i córkami. Wszyscy zamieszkali w Buenos Aires. Jako pierwszy po długiej chorobie zmarł tam Max – 7 września 1940 roku. Pochowany został jako Maximo Bartenstein na Cementerio Comunitario de Tablada. Frieda przeżyła go o ćwierć wieku. Zmarła 21 maja 1966 roku, a pochowana została także w Buenos Aires, tyle że na Cementerio Británico.


W Argentynie Hans Bartenstein z formalnego punktu widzenia posługiwał się hiszpańskim odpowiednikiem swojego imienia – Juan. O okolicznościach jego ożenku z Annemarie Mendelsohn, która urodziła się 19 lutego 1911 roku w Kolonii (Köln) i do drugiej połowy listopada 1938 roku mieszkała w Berlinie, pisze w swoich wspomnieniach jego szwagier Egon Strauss:

W 1942 roku ożenił się z Annemarie, Niemką, którą poznał dzięki ogłoszeniu w czasopiśmie specjalizującym się w sprawach sercowych. Kiedy w 1944 roku urodziła się ich córka Marcela, wszelkie wątpliwości, jakie mogły istnieć co do celowości małżeństwa „korespondencyjnego”, zostały rozwiane przez niezaprzeczalny fakt, że było ono udane.

E. Strauss, Lamroth Hakol (A pesar de todo), 2004, s. 54 [tłumaczenie własne].
Zawiadomienie o narodzinach Marceli Bartenstein na łamach Aufbau

Dalej Strauss opisuje zawiłe losy Hansa, jego żony i córki, które miały miejsce na początku lat 50.:

Marcela dorastała z rodzicami Hansem i Annemarie i najwyraźniej żyła w szczęśliwej i zupełnie normalnej, jeśli chodzi o trzech członków, rodzinie.
W 1951 roku Annemarie udała się do Londynu, aby odwiedzić matkę, która wówczas mieszkała w tym brytyjskim mieście. Kiedy jednak wróciła do Buenos Aires, wydawało się, że w wyniku tej podróży coś się zmieniło. Stopniowo dowiadywaliśmy się, że Annemarie odwiedzała w Londynie nie tylko swoją matkę, ale także innych przyjaciół i znajomych z czasów, gdy mieszkała jeszcze w Europie. Wśród tych przyjaciół z młodości był także były chłopak, który po ponownym spotkaniu z nią wznowił z nią dawne „przyjazne” stosunki, które najwyraźniej wspierała także matka.
W wyniku tych wydarzeń stopniowo wychodziły na jaw inne szczegóły, np. to, że były chłopak planował wyemigrować do Australii i po osiedleniu się na tym odległym kontynencie poprosił Annemarie, aby również wyjechała do Australii. Wszystkie te wydarzenia wychodziły na światło dzienne bardzo powoli, zwłaszcza w przypadku nas, którzy byli uwikłani w swoje własne problemy rodzinne. Zwłaszcza dla Evy, jednej z sióstr Hansa, te wydarzenia miały miejsce zupełnie nieoczekiwanie. […]
Faktem jest, że w 1952 roku Annemarie wyjechała już do Australii na spotkanie ze swoją dawną miłością i poprosiła Hansa, aby wysłał do Australii także Marcelę, ich córkę, zaledwie 8-letnią. Oczywiście wysłano w tym celu bilety lotnicze z Australii i zaplanowano najbardziej skomplikowaną podróż, aby móc zrealizować ten projekt. Marcela miała pojechać z BOAC do Londynu, gdzie miała zostać przyjęta przez swoją babcię ze strony matki, matkę Annemarie. Babcia miała następnie zabrać ją na pokład w Londynie innym lotem BOAC do Singapuru, a Annemarie miała odbyć podróż z Australii na spotkanie z Marcelą w Singapurze. Następnie obie miały udać się razem z Singapuru do Australii. Trasa wydawała się wówczas zupełnie normalna, gdyż nie istniały jeszcze trasy lotnicze, które dziś pozwalają na realizację tego typu podróży w znacznie bardziej bezpośredni sposób. W każdym razie postój w Londynie wydawał się niezbędny, aby Marcela mogła przez cały czas kontaktować się z rodziną, gdy wyjeżdżała lub przyjeżdżała z różnych międzylądowań.
Hans najwyraźniej zrezygnował i nie tylko nie stawiał żadnych przeszkód, ale także poprosił całą rodzinę o wsparcie, aby móc przeprowadzić tą bardzo skomplikowaną i rozległą podróż 8-letniej dziewczynki po świecie. […] Marcela wyjechała zgodnie z planem i wszyscy czekaliśmy na pierwsze wieści o tym wyjeździe.
W sobotę byliśmy w centrum miasta z Evą i przyjazną parą, kiedy gazeciarze krzyknęli „quinta” z nagłówkiem przypominającym „katastrofę”: „Poważna katastrofa lotnicza w Singapurze, 32 osoby nie żyją, a wielu zostało rannych”. Zarówno Eva, jak i ja byliśmy bardzo zszokowani, chociaż nikt nie wiedział, czy ten wypadek dotknął jakichś bliskich. Wróciliśmy do domu i skontaktowaliśmy się z Hansem, aby sprawdzić, czy ma jakieś nowsze wieści, ale na razie nie mógł nic powiedzieć.
W niedzielę w końcu otrzymaliśmy straszną wiadomość: Annemarie znajdowała się w samolocie, który rozbił się w Singapurze, i zginęła. Marcela właśnie przyleciała do Singapuru z Londynu. Pracownicy BOAC nie powiedzieli jej nic konkretnego, ale natychmiast odesłali ją z powrotem do Londynu, gdzie przybyła w poniedziałek. Babcia wsadziła ją do samolotu do Buenos Aires i Marcela przyleciała do Ezeizy we wtorek. Od czwartku do następnego wtorku (sześć dni i sześć nocy) leciała praktycznie bez przerwy ośmioletnia dziewczynka, która w tym wypadku straciła matkę. Ta sama rodzinna grupa (Hans, Eva, Marcela i Egon), która odprowadziła ją w czwartek, przyjęła ją we wtorek. Kiedy tragarz w Ezeizie zapytał nas: „Nie byliście tu kilka dni temu?” wszyscy zalaliśmy się łzami.
Wpływ na wszystkich, ale szczególnie na Hansa i Marcelę, był ogromny i być może nigdy do końca nie uporali się z tą tragedią. Hans opuścił Argentynę kilka lat później i oboje zamieszkali w Niemczech. Niestety straciliśmy ich z oczu na zawsze.

E. Strauss, Lamroth Hakol (A pesar de todo), 2004, s. 55-56 [tłumaczenie własne].

Hans owdowiał w październiku 1952 roku. Po powrocie do Niemiec zamieszkał w Wuppertalu, gdzie też zmarł – daty jego śmierci nie udało się na razie ustalić. Marcela wyszła za mąż – jej los nie jest także na razie znany.


Z racji, że Eva i Hilde Bartenstein nie były potomkiniami Lippmanna Bernsteina, im poświęconych zostanie tylko kilka zdań.
Eva [21.03.1920-19.04.1962] w sierpniu 1940 roku wyszła za mąż za wspomnianego wyżej Egona Straussa (Strausza) [31.05.1918-12.02.2006], rodem z Wiednia (Wien). W Buenos Aires urodziło się im troje dzieci: Federico [1942-1981], Roberto [ur. 1947] i Susanna [ur. 1951]. Eva zginęła w tragicznym wypadku samochodowym na trasie nr 3 niedaleko miasta Azul.
Hilde wyszła za mąż za Ernsta Teichnera [24.11.1913-6.12.2007], także rodowitego wiedeńczyka. Z tego małżeństwa na świat przyszła córka Veronica, zwana Roni.


© Sławomir Pastuszka
Reklamy ze zbiorów autora

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *