Genealogia: Wokół Ignatza Grünfelda i jego rodziny

Ignatz (Isaak) Grünfeld to postać niezwykle zasłużona dla urbanistycznego rozwoju Katowic (Kattowitz), architekt, mistrz i przedsiębiorca budowlany, zasłużony działacz społeczny i samorządowiec, założyciel przedsiębiorstwa Ignatz Grünfeld Baugeschäft, działający w drugiej połowie XIX wieku w Katowicach i przyległych miastach górnośląskiego okręgu przemysłowego.
Celem tego tekstu jest rozwikłanie wszelkich kwestii genealogicznych związanych z rodziną Ignatza Grünfelda. Przeglądając internet i różnego rodzaju opracowania niejednokrotnie natrafić można na różne informacje, w tym fałszywe, sprzeczne, często niekompletne. Uporządkowanie genealogii górnośląskiej rodziny Grünfeldów ma pomóc lepiej rozumieć, kto kim jest, tym bardziej że wiele osób w tej rodzinie nazywa się tak samo, co niejednokrotnie doprowadzało do sytuacji, że w różnych opracowaniach jednej osobie przypisywano zasługi drugiej osoby. Czas to solidnie uporządkować.

Hirschel z Woszczyc – protoplasta górnośląskich Grünfeldów

Walter Grünfeld, wnuk Ignatza, w swoich wspomnieniach zatytułowanych Rückblicke (całość w języku niemieckim można przeczytać tutaj) napisał: Czas przypomnieć, że była to rodzina żydowska […]. Według przekazów ustnych nasza rodzina przybyła na Górny Śląsk z Moraw i pierwotnie pochodziła z Jihlavy. Jihlava, w czasach austriackich Iglau, to miasto położone dzisiaj na południu Czech, w Polsce znane także jako Igława.
Protoplastą rodu był handlarz skórami Hirschel / Hirsch Grünfeld. W źródłach spotykamy dwie możliwe daty jego urodzenia: 29 września 1779 i 29 grudnia 1782 roku. Swoje nazwisko jako stałe i dziedziczne oficjalnie przyjął dopiero dzięki edyktowi o stosunkach obywatelskich (Edikt betreffend die bürgerlichen Verhältnisse der Juden) z 11 marca 1812 roku, powszechnie znanym jako edykt emancypacyjny, który zrównywał w większości praw ludność żydowską w Prusach z obywatelami chrześcijańskimi. Miejski list obywatelski (Staatsburger-Brief), uznający Grünfelda i jego rodzinę za obywateli, odebrał — tak jak wszyscy Żydzi zamieszkali na wsiach dawnego powiatu pszczyńskiego (Kreis Pless) — 15 kwietnia 1814 roku. W tym czasie mieszkał w Woszczycach (Woschzytz), wtenczas samodzielnej wsi, dzisiaj stanowiącej część Orzesza (Orzesche). Był on jedyną osobą w granicach całej prowincji Śląsk (Provinz Schlesien), która przyjęła nazwisko Grünfeld, stąd też wszyscy górnośląscy Grünfeldowie są jego potomkami.
Hirschel 28 października 1817 roku wyprowadził się z Woszczyc do pobliskich Żor (Sohrau), gdzie zameldował się 1 grudnia. Od 12 listopada 1808 roku był żonaty z owdowiałą Sarą / Saarą Holländer, urodzoną 16 sierpnia 1774 roku. Nie mieli wspólnych dzieci. Saara wniosła natomiast do małżeństwa czworo swojego potomstwa, którego ojcem był handlarz Löbel Walder: Josephę (ur. 2 kwietnia 1797), Johanna (ur. 14 maja 1799), Isaaka (ur. 21 marca lub 13 maja 1802) i Handel (ur. 15 września 1804). W niektórych źródłach ich nazwisko zapisywane jest także w wariantach Waldau i Waldauer.
Hirschel po przybyciu do Żor wkrótce owdowiał. Jego żona zmarła 7 lutego 1818 roku po trzech tygodniach leczenia. Wedle metryki zgonu miała mieć wtedy 36 lat, co oznaczałoby, że urodziła się w 1781 lub 1782 roku. Jako przyczynę zgonu — stwierdzonego przez lekarza Wechowskiego — wpisano Krämpfen, czyli drgawki. Jej grób znajduje się na cmentarzu żydowskim w Żorach.
Owdowiały Hirschel wkrótce po śmierci pierwszej żony zdecydował się na ponowny ożenek. Jego wybranką została Rachel Staub z Bierunia (Berun), urodzona w listopadzie 1802 roku, jako córka Jacoba i Jachet Staubów. Ślub rytualny — nieodnotowany w metrykach — odbył się w miejscowości panny młodej. Rachel, już jako żona Hirschela, 18 września 1818 roku przeprowadziła się do Żor. Małżeństwo to nie trwało jednak długo, gdyż we wrześniu 1820 roku Hirschel po raz trzeci stanął na ślubnym kobiercu. Los Rachel pozostaje nieznany.
Trzecią żoną Hirschela została Helene Huldschinskÿ (w źródłach figuruje także pod imionami Louise, Eleonore i Leonore), urodzona 8 października 1796 roku. Z małżeństwa tego w Żorach na świat przyszły następujące dzieci: Elias (ur. 3 lutego 1822), Abraham (ur. 13 kwietnia 1823), Isaack (ur. 11 stycznia 1826), Peppi (ur. 11 grudnia 1827), Jacob (ur. 7 lipca 1830), Handel (ur. 9 lipca 1833) i Friederike (ur. 7 marca 1835). Żorskie metryki ludności wyznania mojżeszowego z lat 1837-1847 nie zachowały się, stąd teoretycznie lista dzieci mogłaby się na tym zamknąć. Jednak przeglądając inne źródła, wiemy, że Grünfeldowie mieli jeszcze dwie córki: Rosel (ur. 17 stycznia 1838) i Sorel (ur. 11 czerwca 1840).

Wśród wymienionych wyżej dzieci Hirschela i Heleny znalazł się główny bohater tego tekstu, urodzony jako Isaack Grünfeld (imię to w źródłach bywa częściej zapisywane w wariantach Isaac lub Isaak), który dopiero później na fali integracji ze środowiskiem nieżydowskim zacznie używać imienia Ignatz. W tym miejscu warto zwrócić uwagę na rok jego urodzenia. Jest nim rok 1826, a nie 1825, jak podaje błędnie wiele opracowań, zapewne posiłkujących się datą urodzenia z jego nagrobka. Błędne daty w inskrypcjach nagrobnych są dość powszechnym zjawiskiem
Hirschel i Helene Grünfeldowie pozostali w Żorach do swoich ostatnich dni. Hirschel zmarł w 1840 roku (metryka zgonu nie zachowała się, stąd daty dziennej nie udało się ustalić), natomiast Helene – 27 sierpnia 1871 roku (wedle metryki zgonu miała 76 lat). Przyczyną jej śmierci było rozmięknienie mózgu (Gehirnerweichung). Oboje spoczywają na żorskim cmentarzu żydowskim.

Rodzeństwo Ignatza Grünfelda

Zanim przejdziemy do Ignatza Grünfelda, przyjrzyjmy się jeszcze pokrótce jego braciom i siostrom, począwszy rodzeństwu przyrodniemu, kończąc na najmłodszych siostrach, pochodzących już ze wspólnej matki.

---

Josepha Walder, zamężna Priester

Josepha Walder 3 kwietnia 1821 roku w Gliwicach (Gleiwitz) — wtenczas przebywała tam na służbie u kupca Löbela Hamburgera — wyszła za mąż za owdowiałego handlarza i mistrza piekarskiego Joahima / Joachima Pristera / Priestera z Rybnika, syna Arona Pristera i Evy z domu Aron. Ślubu udzielił im rabin Wolf Wischnitz. Z małżeństwa tego na świat przyszło troje dzieci:
1. Charlotte Prister / Priester, zamężna Glücksmann [ur. 21 września 1822 w Rybniku, zm. 1885/1889 we Wrocławiu];
2. Jette Prister [ur. 18 grudnia 1824 w Rybniku];
3. Löbel Prister [ur. 23 listopada 1826 w Rybniku, zm. 21 czerwca 1834 w Rybniku].
Joachim Priester zmarł w Rybniku 18 sierpnia 1855 roku w wieku 76 lat. Spoczął na tamtejszym cmentarzu żydowskim, który został całkowicie zniszczony w 1940 roku. Los Josephy nie został na razie ustalony.

Johann Walder

Nie udało się ustalić losów Johanna Waldera. Wszelkie źródła milczą na jego temat. Choć rejestr rodzin żydowskich z terenu powiatu pszczyńskiego z lat 1814-1847 wskazuje, że do Żor w 1817 roku wyprowadził się wraz z pozostałymi członkami rodziny, to rejestr Żydów, którzy osiedlili się w tym mieście, nie wymienia go jako przybyłego.

Isaak Walder, przysposobiony Grünfeld

Isaak Walder był jedynym dzieckiem Saary Holländer, który został formalnie przysposobiony przez Hirschela Grünfelda, dzięki czemu zaczął posługiwać się jego nazwiskiem. Z Żor przeprowadził się w 1827 roku do Gliwic (Gleiwitz). Od 11 listopada 1828 do 17 grudnia 1829 roku mieszkał w Pielgrzymowicach (Pilgramsdorf), następnie od 18 grudnia 1829 do 13 lutego 1834 roku w Wojsce (Woiska). Następnie osiadł w Tarnowskich Górach (Tarnowitz), gdzie był kupcem.
5 lutego 1834 roku Isaak ożenił się z Amalią Riesenfeld z Ujazdu (Ujest), córką handlarza skórą Nathana Riesenfelda. Ślubu udzielił im rabin Israel Joachim Pinczower z Wielowsi (Langendorf). Ze związku tego pochodzą następujące dzieci:
1. Charlotte (Sara) Grünfeld [ur. 20 stycznia 1835 w Tarnowskich Górach, zm. 4 marca 1836 w Tarnowskich Górach];
2. Johanna (Handel) Grünfeld, zamężna Löwÿ [ur. 22 września 1836 w Tarnowskich Górach, zm. 24 lipca 1912 w Bytomiu];
3. Esther Grünfeld [ur. 27 lipca 1838 w Tarnowskich Górach, zm. 2 listopada 1843 w Tarnowskich Górach];
4. Abraham Grünfeld [ur. 2 lipca 1840 w Tarnowskich Górach, zm. 8 maja 1889];
5. Handel Grünfeld [ur. 18 maja 1842 w Tarnowskich Górach, zm. 8 listopada 1843 w Tarnowskich Górach];
6. Albine Grünfeld, zamężna Benjamin [ur. 23 września 1844 w Tarnowskich Górach, zm. 13 marca 1914 w Bytomiu];
7. Nathan Grünfeld [ur. 30 września 1846 w Tarnowskich Górach, zm. 29 sierpnia 1847 w Tarnowskich Górach];
8. Siegfried (Samuel Löbel) Grünfeld [ur. 9 sierpnia 1848 w Tarnowskich Górach, zm. 24 kwietnia 1888 w Tarnowskich Górach];
9. Hugo Grünfeld [ur. 2 grudnia 1849 w Tarnowskich Górach];
10. Flora Grünfeld [ur. 2 kwietnia 1851 w Tarnowskich Górach, zm. 11 stycznia 1852 w Tarnowskich Górach];
11. Louis (Leÿser) Grünfeld [ur. 10 grudnia 1852 w Tarnowskich Górach, zm. 19 maja 1922 w Berlinie];
12. Salo Grünfeld [ur. 14 listopada 1855 w Tarnowskich Górach, zm. 19 maja 1936 we Wrocławiu].
Grünfeldowie zmarli w Tarnowskich Górach: Isaak – 21 grudnia 1879 roku w wieku 77 lat, natomiast Amalie – 23 sierpnia 1874 roku w wieku 62 lat. Oboje spoczywają na tamtejszym cmentarzu żydowskim. Ich marmurowe stelo-obeliski zachowały się do dzisiaj.

Johanna (Handel) Walder, zamężna Stein

Handel Walder, w dokumentach figurująca także pod wariantami jej imienia: Hannel i Johanna, 12 września 1827 roku wyszła za mąż za wdowca Samuela Steina, syna nauczyciela Josefa Steina i Hannel z domu Aaron. We wsi Wojska (Woisko) w dawnym powiecie toszecko-gliwickim (Kreis Tost-Gleiwitz), gdzie Samuel był dzierżawcą karczmy dominialnej oraz handlarzem tkanin metrażowych i desek, na świat przyszły wszystkie ich dzieci:
1. Charlotte Stein, zamężna Wienskowitz [ur. 24 sierpnia 1829 w Wojsce, zm. 27 marca 1892 w Gliwicach];
2. Löbel Stein [ur. 29 listopada 1830 w Wojsce, zm. 1 listopada 1835 w Wojsce];
3. Pauline Stein, zamężna Schalscha / Schalscher [ur. 17 marca 1832 w Wojsce, zm. 4 listopada 1864 w Nowej Wsi];
4. Henriette (Jettel) Stein [ur. 15 marca 1834 w Wojsce, zm. 28 marca 1835 w Wojsce];
5. Pine Stein, zamężna Friedländer [ur. 25 października 1835 w Wojsce];
6. Bertha Stein [ur. 28 listopada 1837 w Wojsce].
Handel zmarła w Wojsce, 9 września 1841 roku w wieku 36 lat. Przyczyną śmierci był krwotok (Blutsturz). W metryce zgonu podano, że miała 38 lat, tj. urodziła się w 1802 lub 1803 roku. Zmarłą pochowano na cmentarzu żydowskim w Wielowsi (Langendorf). Samuel, który ponownie się ożenił, zmarł w kolonii Nowa Wieś (Kolonie Neudorf), 1 września 1860 roku w wieku 72 lat. Jego grób znajduje się na starym cmentarzu żydowskim w Gliwicach.

---

Elias Grünfeld

Nie udało się ustalić losów Eliasa Grünfelda. Wszelkie źródła — poza metryką urodzenia — milczą na jego temat. Najprawdopodobniej zmarł w dzieciństwie, a zgon nie został zarejestrowany (na Górnym Śląsku było to zjawisko wręcz niespotykane). Nie figuruje także w spisie rodzin żydowskich w Żorach, prowadzonym w latach 1810-1847 (księga jest jednak wtórna, z lat 30. XIX wieku). Są tam wymienione wszystkie dzieci Hirschela Grünfelda z wyjątkiem właśnie Eliasa.

Abraham Grünfeld

Abraham Grünfeld w Żorach był kupcem i nauczycielem (nauczał religii żydowskiej w katolickiej szkole powszechnej i bliżej nieznanych przemiotów w otwartej w 1859 roku żydowskiej szkole powszechnej). 16 lipca 1858 roku poślubił — wedle metryki ślubu 25-letnią — Cäcilię Eckmann z Rawicza (Rawitsch), córkę kupca Wolfa Eckmanna i Esther z domu Mendelssohn. Z tego związku na świat przyszło następujące potomstwo:
1. Ernestine Grünfeld, zamężna Berger [ur. 30 grudnia 1859 w Żorach];
2. Florentine Grünfeld [ur. 6 marca 1861 w Żorach];
3. Sara Grünfeld [ur. 5 maja 1862 w Żorach];
4. Wolf Grünfeld [ur. 7 czerwca 1864 w Żorach, zm. 12 czerwca 1864 w Żorach];
5. Hirschel Grünfeld [ur. 7 czerwca 1864 w Żorach, zm. 12 czerwca 1864 w Żorach];
6. Wilhelm Grünfeld [ur. 21 lipca 1865 w Żorach, zm. 31 lipca 1865 w Żorach];
7. Ulrike Grünfeld [ur. 28 grudnia 1866 w Żorach];
8. Hermine Grünfeld, zamężna Feldmann [ur. 8 lipca 1868 w Żorach];
9. Max Grünfeld [ur. 27 września 1869 w Żorach, zm. 26 czerwca 1915 w Berlinie].
Grünfeldowie na początku lat 70. XIX wieku osiedlili się we Wrocławiu (Breslau). Jako pierwsza zmarła tam Cäcilię – 17 października 1877 roku w wieku 42 lat (ten wiek wpisano w metryce), natomiast Abraham – 23 marca 1891 roku w wieku 67 lat. Oboje spoczywają na starym cmentarzu żydowskim we Wrocławiu.

Peppi Grünfeld

Peppi Grünfeld, używająca później imienia Pauline, nie wyszła za mąż. Po wyprowadzce z Żor zamieszkała w Załężu z rodziną swojego brata Jacoba. Zmarła tamże 30 października 1878 roku w wieku 50 lat. Spoczywa na cmentarzu żydowskim w Katowicach. Jej nagrobek istnieje do dzisiaj.

Jacob Grünfeld

Jacob Grünfeld 18 marca 1857 roku poślubił Marię Sachs z Załęża (Zalenze), urodzoną tamże 24 listopada 1832 roku (data znana jest jedynie z nagrobka, metryka nie zachowała się), córkę karczmarza Perenza Sachsa i Minny z domu Ludnowskÿ. Siostra Marii, Johanna (Handel), trzy lata później została żoną Ignatza Grünfelda. Jacob po ślubie zamieszkał w Załężu, gdzie był kupcem i prowadził odziedziczoną po teściu karczmę, znaną w jego czasach jako Grünfelds Garten. Doczekał się następującego potomstwa:
1. Bertha Grünfeld, zamężna Weichmann [ur. 16 listopada 1858 w Załężu, zm. 24 stycznia 1880 w Katowicach];
2. Paula (Pauline) Grünfeld [ur. 14 lutego 1860 w Załężu, zm. 14 maja 1909 w Katowicach];
3. Heinrich Grünfeld [ur. 29 października 1861 w Załężu];
4. Max Grünfeld [ur. 10 czerwca 1863 w Załężu, zm. w lipcu 1939 w Londynie];
5. Marie Grünfeld, zamężna Königsfeld [ur. 11 października 1864 w Załężu, zm. 26 września 1938 w Bytomiu];
6. Flora Grünfeld, zamężna Tramer [ur. 30 marca 1866 w Załężu, zm. 24 września 1933 w Bytomiu];
7. Jennÿ Grünfeld [ur. 10 lutego 1868 w Załężu, zg. po 1942 w miejscu nieznanym];
8. Johanna Grünfeld, zamężna Frankenstein [ur. 10 października 1869 w Załężu];
9. Gertrud Grünfeld, zamężna Königsberger [ur. 17 maja 1871 w Załężu, zg. po 1942 w miejscu nieznanym];
10. Paul Grünfeld [ur. 27 kwietnia 1881 w Załężu, zm. 10 maja 1942 w Kulmhof].
Jacob Grünfeld zmarł w Załężu, 7 lutego 1904 roku w wieku 73 lat, natomiast Marie w Katowicach, 17 grudnia 1910 roku w wieku 78 lat (wtenczas mieszkała przy Bismarckstrasse 15). Oboje spoczywają w alei honorowej na cmentarzu żydowskim w Katowicach, gdzie zachował się ich okazały nagrobek.

Handel Grünfeld

Handel Grünfeld, używająca później imienia Johanna, pozostała w Żorach do końca życia, mieszkając w domostwie siostry Berthy. Nie wyszła za mąż. Zmarła 8 grudnia 1886 roku w wieku 53 lat. Spoczywa na tamtejszym cmentarzu żydowskim.

Friederike Grünfeld

Friederike Grünfeld 17 marca 1864 roku wyszła za mąż za karczmarza Siegfrieda (Judę Seeliga) Juliusburgera, urodzonego 15 kwietnia 1839 roku, rzekomo w Sośnicy (Sosnitza), syna karczmarza i kupca Samuela Juliusburgera i Hodess z domu Fleischer. Początkowo mieszkali w Żorach, około 1868 roku przeprowadzili się do Katowic na Bismarckstrasse 10. Mieli następujące potomstwo:
1. Bertha Juliusburger, zamężna Niebyl [ur. 8 grudnia 1864 w Żorach];
2. Amalie Juliusburger [ur. 30 sierpnia 1866 w Żorach, zm. 23 listopada 1928 we Wrocławiu];
3. Hermine Juliusburger, zamężna Hamburger [ur. 3 września 1868 w Katowicach];
4. Sigmund (Samuel) Juliusburger [ur. 11 grudnia 1870 w Katowicach, zm. 19 sierpnia 1914 w Katowicach];
5. Laura Juliusburger, zamężna Koslowskÿ [ur. 30 lipca 1873 w Katowicach, zm. 17 września 1932 we Wrocławiu];
6. Hermann Juliusburger [ur. 3 kwietnia 1876 w Katowicach, zm. 17 marca 1936 w Berlinie];
7. Hulda Juliusburger [ur. 22 sierpnia 1879 w Katowicach, zm. 9 listopada 1885].
Juliusburgerowie zmarli w Katowicach: Siegfried – 22 maja 1897 roku w wieku 58 lat (przyczyną śmierci był zawał serca), natomiast Friederike – 16 kwietnia 1916 roku w wieku 81 lat. Oboje spoczywają na tamtejszym cmentarzu żydowskim. Ich stelo-obeliski z białego marmuru zachowały się do dzisiaj.

Rosel Grünfeld, zamężna Berger

Rosel Grünfeld, po 1876 roku w dokumentach z nieznanych przyczyn figurująca już jako Bertha, od 15 marca 1872 roku była żoną krawca Isidora (Israela) Bergera, rodem z Bytomia (Beuthen), syna handlarza starzyzną Wilhelma (Salomona Wolfa) Bergera i Jettel z domu Blandowskÿ. Zawarcie małżeństwa odnotowano w księgach metrykalnych w Żorach i Bytomiu.
Metryka urodzenia Isidora Bergera nie zachowała się. Ustalenie roku jego narodzin nie ułatwia to, że w chwili ślubu miał mieć 23 lata (wówczas urodziłby się w 1848 lub 1849 roku), natomiast w chwili śmierci 59 lat (wówczas urodziłby się w 1843 lub 1844 roku). Niewątpliwym natomiast pozostaje fakt, że po ślubie zamieszkał w Żorach, gdzie był karczmarzem. Z jego związku z Rosel alias Berthą pochodzi czworo dzieci:
1. Laura Berger [ur. 23 lutego 1873 w Żorach];
2. Hermann Berger [ur. 2 kwietnia 1876 w Żorach];
3. Ida Berger, zamężna Leschnitzer [ur. 13 lutego 1879 w Żorach];
4. Jennÿ Berger, zamężna Hartmann [ur. 6 sierpnia 1881 w Żorach, zm. w Gliwicach];
Bergerowie zmarli w Żorach: Bertha – 9 stycznia 1887 roku w wieku 48 lat, natomiast Isidor – 23 listopada 1903 roku. Oboje spoczywają na miejscowym cmentarzu żydowskim.

Sorel Grünfeld

Sorel Grünfeld, używająca później imion Dora, Dorel i Dorothea, nie wyszła za mąż. Wyprowadziła się z Żor i zamieszkała w Katowicach, gdzie mieszkała z rodziną swojej siostry Friederiki. Zmarła tamże 19 kwietnia 1918 roku w wieku 77 lat. Pochowana jest na cmentarzu żydowskim w Katowicach.

Ignatz Grünfeld i jego potomstwo

28 kwietnia 1841 roku Ignatz Grünfeld, używający wtedy jeszcze imienia Isaak, przeprowadził się do Kokoszyc (Kokoschutz), wtenczas samodzielnej wsi, obecnie dzielnicy Wodzisławia Śląskiego (Loslau). Nie wiadomo, jak długo tam pozostał. O jego dalszych losach dowiadujemy się ze wspomnień jego wnuka Waltera:

Zachowało się kilka świadectw dotyczących kariery zawodowej mojego dziadka Ignatza Grünfelda do czasu jego osiedlenia się w Katowicach w 1855 roku. Według przekazów ustnych początkowo zatrudniony był jako czeladnik u żydowskiego mistrza murarskiego Lubowskiego w Gliwicach. W 1847 był już czeladnikiem murarskim i pracował dla mistrza murarskiego Petzholtza w Poczdamie przy budowie kopuły kościoła św. Mikołaja, następnie kontynuował pracę jako czeladnik murarski w Szczecinie (u Müncha) i Wrocławiu (u Hoseusa), od 1850 jako brygadzista murarski w Gliwicach (u Wachtera i Lubowskiego).

W dokumentach budowlanych Katowic nazwisko Grünfelda pojawia się po raz pierwszy w 1857 roku. Figuruje tam już jako mistrz budowlany (Mauermeister), który wznosił kamienicę przy Friedrichstrasse 5 dla przedsiębiorcy Abrahama Simona Goldsteina.
7 lutego 1860 roku mieszkający już od pół dekady w Katowicach Grünfeld — używający już wówczas imienia Ignatz — poślubił Handel Sachs, która także z czasem na fali asymilacji zacznie posługiwać się chrześcijańskim odpowiednikiem swojego imienia – Johanna. Ślub odbył się w Załężu (Zalenze), a zarejestrowany został w księdze ślubów ludności wyznania mojżeszowego, prowadzonej w latach 1847-1874 przez bytomski sąd powiatowy. Niestety, żydowska księga metrykalna z lat 1813-1844 dla wsi powiatu bytomskiego (zachowały się tylko metryki z lat 1845-1847), w której w tym czasie rejestrowano także Żydów z Załęża, nie zachowała się. Stąd nie mamy obecnie możliwości ze stuprocentową pewnością potwierdzić, czy znajdująca się na nagrobku Johanny data urodzenia 5 września 1837 roku jest zgodna z rzeczywistością. Wedle metryki ślubu, w lutym 1860 roku miała 22 lata, tj. urodziła się w 1837 lub 1838 roku. Ignatz natomiast podał, że miał 34 lata, tj. urodził się w 1825 lub 1826 roku.
Johanna na świat przyszła w Załężu, ukończyła tamtejszą szkołę powszechną i mieszkała tam do zamążpójścia. Była córką karczmarza Perentza Sachsa (1794-1868; w aktach metrykalnych jego dzieci, wystawionych długo po jego śmierci, nazywany bywa też Paulem) i Minny (Mindel) z domu Ludnowskÿ. Po ślubie przeprowadziła się do Katowic, gdzie urodziła wszystkie swoje dzieci:

1. Martha Grünfeld [ur. 4 marca 1861 w Katowicach, zm. 12 sierpnia 1933 w Berlinie];
2. Hermann Grünfeld [ur. 26 czerwca 1862 w Katowicach, 19 grudnia 1915 w Berlinie];
3. Max Grünfeld [ur. 24 lipca 1863 w Katowicach, zm. 31 maja 1932 w Berlinie];
4. Monika Grünfeld [ur. 9 września 1864 w Katowicach, zm. 26 maja 1942 w Berlinie];
5. Hugo Grünfeld [ur. 3 października 1865 w Katowicach, zm. 20 września 1939 we Lwowie];
6. Bruno Grünfeld [ur. 19 października 1866 w Katowicach, zm. 3 maja 1926 w Berlinie];
7. Ernst Grünfeld [ur. 3 grudnia 1868 w Katowicach, zm. 10 marca 1926 w Bytomiu];
8. Lucie Grünfeld [ur. 12 maja 1872 w Katowicach, zm. 28/29 września 1942 w Treblince];
9. Ida Grünfeld [ur. 5 października 1873 w Katowicach, zm. 11 lipca 1943 w Theresienstadt];
10. Paul Grünfeld [ur. 19 września 1879 w Katowicach, zm. 13 listopada 1937 w Drewitz].

Dzieci Grünfeldów rejestrowane były kolejno w żydowskich księgach metrykalnych, prowadzonych przez sądy powiatowe w Bytomiu (1-5), Mysłowicach (6-7) i Katowicach (8-9). Paul urodził się już czasie, gdy w Prusach działały od 1874 roku wspólne, świeckie Urzędy Stanu Cywilnego. We wszystkich tych metrykach Ignatz określony został jako mistrz murarski. Jego żona natomiast wpisywana była raz jako Johanna, raz jako Handel, co też oznacza, że imiona te używane były przez nią zamiennie.

Ignatz Grünfeld Baugeschäft — taką oficjalną nazwę nosiła firma Grünfelda — odniosła ogromny sukces, znacząco przyczyniając się do urbanistycznego rozwoju Katowic. Za życia Ignatza powstały m.in. następujące realizacje (w nawiasie obecny adres):
– 1857: kamienica Abrahama Simona Goldsteina przy Friedrichstrasse 5 (ul. Warszawska 5);
– 1861-1862: synagoga na rogu Industriestrasse i Schillerstrasse (ul. 3 Maja i ul. Juliusza Słowackiego);
– 1869-1870: willa-dom własny przy Friedrichstrasse 12 (ul. Warszawska 12);
– 1872: kamienica przy Richard-Holtzestrasse 5 (ul. Mariacka 5);
– 1873: kamienica przy Richard-Holtzestrasse 10 (ul. Mariacka 10);
– 1874: kamienica przy Johannesstrasse 9 (ul. św. Jana 9);
– 1876: willa Eliasa Sachsa przy Friedrichstrasse 5 (ul. Warszawska 5);
– 1888: wieża ewangelickiego kościoła św. Jana w Sosnowcu (ul. Stefana Żeromskiego 1);
– 1891-1900: kamienica przy Grundmannstrasse 28 (ul. 3 Maja 28);
– 1892: kamienica przy Johannesstrasse (ul. św. Jana 7);
– 1893: kamienica przy Teichstrasse (ul. Stawowa 11).
– 1893: kamienica przy Teichstrasse (ul. Stawowa 13).
W 1895 roku z pomocą syna Hugona na terenie dawnego folwarku w Karbowej zbudowana została nowocześnie wyposażona cegielnia, w której wytwarzano także wyroby specjalne, takie jak cegły glazurowane i inne kamienie ozdobne. Ponadto otwarto tam warsztaty: stolarski i kowalski. Obok znajdowała się odkrywka gliny, po 1934 roku zalana wodą i dzisiaj znana jako staw Grünfeld.
Grünfeld poza pracą zarobkową aktywnie udzielał się na niwie społecznej. Od 1866 roku aż do śmierci zasiadał w Radzie Miejskiej, odgrywając wówczas kluczową rolę w administracji miasta. Działał także w instytucjach charytatywnych katowickiej społeczności żydowskiej.

Ignatz Grünfeld zmarł 27 grudnia 1894 roku o godzinie 12:45 w swojej willi przy Friedrichstrasse 12. Następnego dnia jego śmierć — której przyczyną było porażenie czynności serca (Herzlähmung) — do Urzędu Stanu Cywilnego w Katowicach zgłosił jego syn, Bruno Grünfeld, wtenczas referendarz zamieszkały z rodzicami. Jako wiek zmarłego wpisano: 68 lat i 11 miesięcy, obliczony z wpisanej ołówkiem na marginesie poprawnej daty urodzenia: 11 stycznia 1826 roku. Co ciekawe, w akcie zniemczone zostało imię jego ojca, zamiast Hirschela jest Heinrich, imię matki to Eleonore. Pogrzeb odbył się 30 grudnia.
Johanna Grünfeld przeżyła męża o niemal 19 lat. Zmarła 9 października 1913 roku o godzinie 12:30 także w willi przy Friedrichstrasse 12. Następnego dnia jej śmierć – której przyczyna pozostaje nieznana – do Urzędu Stanu Cywilnego w Katowicach zgłosił zamieszkały z nią sługa Josef Dubiel. Pogrzeb odbył się 12 października.

Ignatz i Johanna Grünfeldowie spoczywają na cmentarzu żydowskim w Katowicach. Ich okazały grobowiec w alei honorowej jest największym nagrobkiem na tej nekropolii (w ostatnich latach za sprawą wandali, którzy uszkodzili podstawę jednej z kolumn, uległ częściowemu zawaleniu). W jego centralnej części znajduje się prostokątna tablica z inskrypcją w języku niemieckim:

Treść epitafium hebrajskiego Ignatza na tablicy po prawej stronie:
(data urodzenia jest źle przeliczona: 22 tewet [5]586 = 1 stycznia 1826 / 11 stycznia 1826 = 3 szwat 5686)

Treść epitafium hebrajskiego Johanny na tablicy po lewej stronie:
(obie daty są źle przeliczone: 1 elul [5]574 = 17 sierpnia 1814 / 5 września 1834 = 1 elul 5594 [pomylono literę צ o wartości 90 z ע o wartości 70] ; 8 tiszri [5]673 = 19 września 1912 / 9 października 1913 = 8 tiszri 5674 [pomylono rok śmierci])

Losy dzieci Ignatza i Johanny Grünfeldów

Martha Grünfeld

Martha Grünfeld 24 grudnia 1886 roku w Katowicach — wtenczas mieszkała z rodzicami w willi przy Friedrichstrasse 12 — poślubiła adwokata Ernsta Kaisera z Bytomia (Beuthen), urodzonego 24 grudnia 1855 roku w Gliwicach (Gleiwitz), syna kupca i właściciela cegielni Löbela Kaisera (1826-1905) i Augusty z domu Böhm (1820-1889). Świadkami na ślubie byli ich ojcowie.
Kaiserowie po ślubie zamieszkali razem w Bytomiu, gdzie na świat przyszły ich dwie córki: Margarethe (ur. 11 grudnia 1887) i Auguste (ur. 31 maja 1890). Bytomskie księgi adresowe z lat 1899-1912 wymieniają ich jako zamieszkałych przy Bahnhofstrasse 1. Ernst zawodowo związał się z firmą Rawack & Grünfeld, prowadził też praktykę prywatną, ponadto działał społecznie: był wieloletnim radnym miejskim, od 1891 roku zasiadał w Radzie Reprezentantów Gminy Synagogalnej w Bytomiu, którą przewodniczył od 1901 roku, ponadto od 1906 roku był wiceprzewodniczącym Związku Gmin Synagogalnych Rejencji Opolskiej. Wszystkie te funkcje sprawował do śmierci.
Ernst Kaiser zmarł przedwcześnie po ciężkiej chorobie 24 kwietnia 1919 roku o godzinie 18:30 w swoim mieszkaniu przy Bahnhofstrasse 1. W chwili śmierci był prawnikiem z honorowym tytułem radcy sądowego (Justizrat), posiadającym także uprawnienia do wykonywania zawodu notariusza. Pochowany został 28 kwietnia się na nowym cmentarzu żydowskim na Piekarskim Przedmieściu (Piekarer-Vorstadt). Jego nagrobek istnieje do dzisiaj.
Martha po śmierci męża — utrzymująca się od tej pory z zaoszczędzonych pieniędzy — wyprowadziła się do Berlina, gdzie mieszkała przy Bismarckstrasse 115 w dzielnicy Charlottenburg. Zmarła tamże 12 sierpnia 1933 roku o godzinie 4:30 w wieku 72 lat. 5 września jej ciało zostało spopielone w krematorium w Wilmersdorfie, a prochy sprowadzone do Bytomia i złożone 7 września obok męża (zobacz też: Pochówki osób skremowanych na cmentarzach żydowskich Górnego Śląska).

Córki Kaiserów nie wyszły za mąż i po dojściu Adolfa Hitlera do władzy nie zdecydowały się na emigrację z Niemiec. Po śmierci matki zamieszkały przy Gisebrechtstrasse 12. O Auguście jej kuzyn Walter wspomina: była malarką, często kopiującą starych mistrzów w Kaiser-Friedrich-Museum. Profesja Margarethy pozostaje nieznana. Podczas II wojny światowej siostry zostały zmuszone do pracy przymusowej w firmie metalowo-elektronicznej Ehrich & Graetz w dzielnicy Treptow, która była częścią przemysłu zbrojeniowego. Pod koniec 1942 lub na początku 1943 roku zostały zatrzymane przez gestapo i przesiedlone do dawnego żydowskiego schroniska przy Auguststrasse 17, natomiast w drugiej połowie lutego 1943 roku do obozu przejściowego przy Grosse-Hamburger-Strasse 26, który mieścił się w dawny żydowskim domu starców. 26 lutego zostały deportowane ze stacji przy Putlitzstrasse w dzielnicy Moabit do KL Auschwitz-Birkenau, gdzie dotarły dzień później. Ich transport (tzw. Osttransport), oznaczony numerem 30, liczył 913 osób. 651 z nich, w tym najprawdopodobniej Margerethę i Augustę, po przeprowadzonej selekcji wysłano na śmierć do komory gazowej.
8 maja 2011 roku siostry Kaiser zostały upamiętnione kostkami Stolpersteine, wmurowanymi w chodnik przed budynkiem przy Giesebrechtstrasse 12 w Berlinie.

Hermann Grünfeld

Hermann Grünfeld nigdy się nie ożenił. Ukończył studia medyczne z tytułem doktora i został lekarzem praktycznym w Berlinie, uzyskując około 1910 roku honorową godność radcy sanitarnego (Sanitätsrat), rezerwowaną wyłącznie dla najbardziej zasłużonych medyków.
Zgodnie z berlińskimi księgami adresowymi, Grünfeld mieszkał i praktykował pod następującymi adresami: Kreuzbergstrasse 14 (1889-1903), Kreuzbergstrasse 5 (1904-1909) i Yorkstrasse 87 (1910-1915).
Hermann zmarł w wieku 53 lat, 19 grudnia 1915 roku o godzinie 13:15 w swoim mieszkaniu przy Yorkstrasse 87. Jego śmierć do Urzędu Stanu Cywilnego zgłosił adwokat Alfred Levÿ. Pogrzeb, którego organizacją zajął się brat, Max Grünfeld, odbył się 23 grudnia o godzinie 13:00 na cmentarzu żydowskim w berlińskiej dzielnicy Weissensee. Zmarły spoczął w alei honorowej przy murze południowym (na nagrobku jest błędna dzienna data urodzenia: 24 czerwca 1862).

Max Grünfeld

Max Grünfeld poszedł w ślady ojca. Po ukończeniu studiów z zakresu architektury wrócił do Katowic i rozpoczął pracę w Ignatz Grünfeld Baugeschäft, którą od 1894 roku kierował wraz z bratem Hugonem. Jako radca budowlany (Baurat) wchodził w skład Zarządu miasta Katowice. W rodzinnym mieście spod jego kreski powstał szereg budynków, m.in.:
– 1897: willa Oskara Działoszyńskiego przy Friedrichstrasse 55 (ul. Warszawska 55);
– 1898: kamienica przy Teichstrasse 10 (ul. Stawowa 10);
– 1898-1900: synagoga przy Uferstrasse (ul. Mickiewicza);
– 1898-1900: gmach Gimnazjum Miejskiego przy Uferstrasse (ul. Mickiewicza);
– 1899: budynek administracyjny Gminy Synagogalnej przy Uferstrasse (ul. Mickiewicza) [wspólnie z bratem];
– 1902: kamienica przy Friedrichstrasse 31 (ul. Warszawska 31);

Około 1904 roku Grünfeld przeniósł się do Berlina, gdzie otworzył filię rodzinnej firmy i został mianowany rządowym mistrzem budowlanym (Regierungs-Baumeister). Zaprojektował i nadzorował budowę licznych budynków w Charlottenburgu i Wilmersdorfie (do września 1920 roku były to samodzielne miasta). Kilka jego realizacji nadal stoi przy reprezentacyjnej berlińskiej alei Unter den Linden, m.in. dom towarowy pod numerem 12. Był też autorem projektu loży masońskiej przy Emserstrasse, do której zresztą sam należał.
20 stycznia 1925 roku — będąc już wtedy rządowym mistrzem budowlanym w stanie spoczynku, zamieszkałym przy Schlüterstrasse 53 w berlińskiej dzielnicy Charlottenburg — Max poślubił katowiczankę Fannÿ Goldstein z domu Zernik, urodzoną 15 lutego 1879 roku w Królewskiej Hucie (Königshütte) i wtenczas już zamieszkałą w Charlottenburgu przy Königsweg 6, córkę kupca Arona Zernika (1836-1891) i Emmy z domu Goldstein (1840-1899), wdowę po kupcu Ludwigu Goldsteinie (1860-1922), który spoczywa w alei honorowej cmentarza żydowskiego w Katowicach. Świadkami na ślubie byli bracia pary młodej: kupiec Richard Zernik, zamieszkały w Charlottenburgu i prawnik Bruno Grünfeld, zamieszkały w berlińskiej dzielnicy Steglitz. Para nie miała dzieci. Fannÿ, zwana przez krewnych Mucke, nie miała ich także z poprzedniego małżeństwa.
Zgodnie z berlińskimi księgami adresowymi, Grünfeld mieszkał pod następującymi lokalizacjami: Kurfürstendamm 45 (1904), Bleibtreustrasse 20 (1905-1907), Schlüterstrasse 49/50 (1908-1911) i Schlüterstrasse 53 (1912-1932). Pod tymi adresami mieściło się także atelier architektoniczne działającej do 1914 roku filii Ignatz Grünfeld Baugeschäft. Formalnie z firmy Max wystąpił w maju 1925 roku, poprzez co spółka została rozwiązana, a jedynym właścicielem pozostał Hugo Grünfeld.
Max Grünfeld zmarł w wieku 68 lat 31 maja 1932 roku o godzinie 16:30 w swoim mieszkaniu przy Schlüterstrasse 53. Jego śmierć do Urzędu Stanu Cywilnego zgłosił siostrzeniec, kupiec Hans Hirschel. Pogrzeb odbył się na cmentarzu żydowskim w berlińskiej dzielnicy Weissensee. Zmarłego uprzedno skremowano i pochowano we wspólnym grobie z bratem Hermannem.
Owdowiała Fannÿ Grünfeld najprawdopodobniej po śmierci męża wyprowadziła się z Berlina, gdyż nie wymieniają jej tamtejsze księgi adresowe z lat 1933-1939. 9 marca 1939 roku nadal musiała mieszkać w Niemczech, gdyż tego dnia — na podstawie rozporządzenia z 17 sierpnia 1938 roku — urzędowo dodano jej drugie, typowo żydowskie imię Sara, co odnotowano na marginesie aktu ślubu z 1925 roku. Nie wymienia jej już spis ludności z 17 maja 1939 roku, co oznacza, że nie było jej na terenie kraju. Miejscem jej destynacji okazała się Wielka Brytania. Osiadła w Londynie, gdzie mieszkała do końca życia. Zmarła w dzielnicy Hendon w styczniu 1971 roku w wieku 91 lat. Zarezerwowane przez nią miejsce przy pierwszym mężu na cmentarzu żydowskim w Katowicach do dzisiaj pozostaje puste.

Monika Grünfeld

Monika, zwana też Minną, 5 lipca 1889 roku w Katowicach — wtenczas mieszkała z rodzicami przy Friedrichstrasse 12 — poślubiła adwokata Salomona Epsteina, urodzonego 17 sierpnia 1848 roku w Środzie Śląskiej (Neumarkt in Schlesien), zamieszkałego już i praktykującego w Katowicach, syna kupca Nathana Epsteina i Rosalii z domu Ollendorff. Świadkiem na ślubie — obok Ignatza Grünfelda — był kupiec Moritz Ollendorf z Katowic.
Epsteinowie pozostali w Katowicach, gdzie na świat przyszła ich córka Margot Ruth (ur. 4 maja 1890). Druga córka, Ellen (ur. 28 września 1898), urodziła się podczas wizyty Moniki we Wrocławiu w mieszkaniu Heleny Emilii Bittner przy Tauentzienstrasse 67. Salomon poza pracą zawodową angażował się społecznie. Od 1892 roku zasiadał w Radzie Reprezentantów Gminy Synagogalnej w Katowicach, której od 3 sierpnia 1898 roku był przewodniczącym. Przez wiele lat był też radnym miejskim. Krótko przed śmiercią został wybrany na przewodniczącego Rady Miejskiej w Katowicach.
Zgodnie z katowickimi księgami adresowymi, Epsteinowie mieszkali pod następującymi adresami: Grundmannstrasse 5 (1894), Teichstrasse 7 (1897, 1899, 1903) i Friedrichstrasse 12 (1906-1909).
Salomon zmarł w wieku 60 lat 24 stycznia 1909 roku o godzinie 2:00 w willi przy Friedrichstrasse 12. W chwili śmierci był nadal praktykującym prawnikiem z honorowym tytułem radcy sądowego (Justizrat), posiadającym także uprawnienia do wykonywania zawodu notariusza. Jego śmierć do Urzędu Stanu Cywilnego zgłosił Hugo Grünfeld, wtenczas zamieszkały przy Schulstrasse 6. Pogrzeb odbył się 26 stycznia na cmentarzu żydowskim w Katowicach. Zmarły złożony został w grobie w alei honorowej, który wieńczy okazały modernistyczny nagrobek z czarnego granitu szwedzkiego (wykuty został na nim błędny rok urodzenia: 1849).
Owdowiała Monika wraz z córkami mieszkała w rodzinnej willi do momentu jej sprzedaży w 1914 roku. Ostatecznie los rzucił ją do Berlina, gdzie mieszkała do naturalnej śmierci podczas II wojny światowej, której przyczyną było zwyrodnienie mięśnia sercowego (Herzmuskelentartung). Zmarła w wieku 77 lat 26 maja 1942 roku o godzinie 20:10 w swoim mieszkaniu przy Insbruckerstrasse 5 w berlińskiej dzielnicy Schöneberg (mieszkała tam od 1914 roku). Spoczęła w grobowcu wspólnie z braćmi, Hermannem i Maxem (na nagrobku jest tylko jej imię i nazwisko, bez dat) na cmentarzu żydowskim w Weissensee. Na cmentarzu w Katowicach wykupione przez nią miejsce obok męża, a także przestrzeń po lewej stronie nagrobka do dzisiaj pozostają puste.

Obie córki Epsteinów nie wyszły za mąż i także pozostały w Berlinie.
Margot kształciła się na nauczycielkę wczesnoszkolną w Pestalozzi-Fröbel-Haus. W latach 1909-1912 (1914?) pracowała w tym zawodzie w Katowicach, prowadząc w willi przy Friedrichstrasse 12 przedszkole. W Berlinie dała się także poznać jako dziennikarka, dzięki publikowanym w prasie recenzjom książek dla dzieci. Współpracowała z gazetami codziennymi, m.in. z Berliner Tageblatt. Kierowała także żeńskim Reber’schen Frauenchor.
Ellen została pianistką i artystką wizualną. Od 1915 roku uczęszczała na kurs malarstwa u Eugena Spiro (planowała wówczas zostać projektantką wnętrz). W 1918 roku została przyjęta do klasy fortepianu przez Artura Schnabla. Pobierała naukę także u innych znanych wówczas pianistów: Brunona Eisnera, Egona Petriego, Rudolfa Marii Breithaupta i Erwina Lendvaia. W 1920 roku odbyła swoje pierwsze tournée po Polsce. Po ukończeniu nauki występowała nie tylko w Berlinie, ale także we Wrocławiu, Gdańsku, Frankfurcie nad Menem, Hamburgu, Heidelbergu, Królewcu, Lipsku, Mannheim i Monachium. Grała także z Berlińską Orkiestrą Symfoniczną i w 1924 roku pod batutą Hermanna Abendrotha wykonała w Kolonii V koncert fortepianowy Ludwiga van Beethovena. Towarzyszyła skrzypkom Stefanowi Frenkelowi i Maxowi Wolfsthalowi oraz śpiewakowi Wilhelmowi Guttmannowi. W listopadzie 1927 roku koncertowała z Leonem Tereminem, eksperymentowała także z Oskarem Vierlingiem. Znane są jej dwie podróże koncertowe do Anglii w maju i listopadzie 1933 roku, podczas których prezentowała utwory m.in. Grete von Zieritz i Paula Höffera.
Ellen Epstein była częścią muzycznej awangardy lat 20. XX wieku. Była prawykonawczynią utworów Norberta von Hannenheima, Ernsta-Lothara von Knorra, Josefa Schelba, Heinza Tiessena i Kurta Weilla. Należała do Międzynarodowego Towarzystwa Nowej Muzyki (Internationalen Gesellschaft für Neue Musik). Najpóźniej od 1926 roku wykładała w Klindworth-Scharwenka-Konservatorium. Sporządziła w formie wycinanek sylwetki poznanych muzyków, które przekazała do druku Deutsche Allgemeine Zeitung (planowanego wydania książkowego ostatecznie nie zrealizowano).

Po przejęciu władzy przez nazistów w 1933 roku Epstein nie mogła już koncertować w Niemczech, a w sierpniu 1935 roku została wydalona z Izby Muzyki Rzeszy (Reichsmusikkammer), co równoznaczne było z zakazem wykonywania zawodu. Jej prywatne lekcje gry na pianinie z powodów ustaw rasistowskich były również ograniczone tylko do nie-aryjczyków. Po występie w Londynie w listopadzie 1933 roku wystąpiła tylko raz, w czerwcu 1938 roku na imprezie kulturalnej w klubie Ligi Kobiet Żydowskich (Klubheim des Jüdischen Frauenbunds) przy Marburgersstrase w Berlinie, gdzie wykonała utwory Sándora Jemnitza, Karla Wienera i Siergieja Prokofiewa.
Po wybuchu II wojny światowej siostry Epstein były wykorzystywane przez władze nazistowskie do pracy przymusowej w firmie Scherb & Schwer KG w dzielnicy Weissensee. 19 października 1942 roku wyruszyły ze stacji towarowej przy Putlitzstrasse w dzielnicy Moabit w swoją ostatnią podróż. Transport, oznaczony numerem 21, liczący 962 osoby, skierowany został na wschód (miejsca destynacji nie ujawniono deportowanym). Po trzech dniach, nieszczęśnicy w przepełnionych wagonach trzeciej klasy dotarli na stację Skirotava na obrzeżach Rygi. Z transportu wyróżniono 81 mężczyzn i skierowano na roboty przymusowe. Wszyscy pozostali, w tym Margot i Ellen, wkrótce po przybyciu zostali rozstrzelani 22 października 1942 roku przez łotewskie oddziały pomocnicze SS w lesie Bikernieki.
W 2009 roku imieniem Ellen Epstein nazwano nowo powstałą drogę w Berlin-Moabit, wytyczoną w miejscu dawnej stacji towarowej, z której wyruszył transport do Rygi.

Hugo Grünfeld

Hugo Grünfeld niezwłocznie po ukończeniu w Katowicach szkoły budowlanej i uzyskaniu uprawnień mistrza budowlanego (Baumeister) związał się z firmą Ignatz Grünfeld Baugeschaft, którą po śmierci ojca kierował (do 1925 roku pozostawał w spółce z bratem Maxem) i znacząco rozwinął, dzięki czemu z sukcesem funkcjonowała do początku lat 30. XX wieku. Spod jego kreski powstał szereg realizacji, m.in.:
– 1899: budynek administracyjny Gminy Synagogalnej przy Uferstrasse (ul. Mickiewicza) [wspólnie z bratem];
– 1900: willa-dom własny przy Schulstrasse (ul. Szkolna 6);
– 1903-1907: kamienica przy Grundmannstrasse (ul. 3 Maja 6/8);
– 1904: kamienica przy Grundmannstrasse (ul. 3 Maja 17);
– 1904-1906: kamienica przy Querstrasse (ul. Staromiejska 6);
– 1905: kamienica przy Direktionstrasse (ul. Dyrekcyjna 3);
– 1905-1906: willa Emila Marxa w Królewskiej Hucie (ul. Batorego 44);
– 1905-1906: kamienice przy Gartenstrasse 20 i 21 w Bytomiu (ul. Powstańców Warszawskich 10 i 12);
– 1906: kamienica przy Direktionstrasse (ul. Dyrekcyjna 10);
– 1912: willa Arthura Frankensteina przy Tarnowitzerstrasse w Bytomiu (ul. Wrocławska 62);
– 1914: przebudowa willi Ignatza Grünfelda na siedzibę Deutsche Bank (ul. Warszawska 12);
– 1924: biurowiec Oberschlesische Bank G.m.b.H. przy ulicy Kościuszki 30;
– 1927: przebudowa domu przedpogrzebowego na cmentarzu żydowskim (ul. Kozielska).

19 listopada 1906 roku 41-letni Grünfeld poślubił we Wrocławiu (Breslau) Edith Margarethę Oettinger, urodzoną tamże 4 kwietnia 1883 roku i zamieszkałą przy Körnerstrasse 24/26, córkę kupca Maxa Oettingera i Minny z domu Weinstein (1852-1941). Świadkami ich ślubu byli: wuj panny młodej, kupiec Siegmund Oettinger z Wrocławia i brat pana młodego, dr med. Hermann Grünfeld z Berlina.
Kobieta po ślubie przeprowadziła się do Katowic, gdzie urodziła troje dzieci: Waltera Hansa Ignatza (ur. 2 października 1908), Lottę Edith Stellę (ur. 30 września 1910) i Mariannę Ilsę Hannę (ur. 5 grudnia 1912). Cała rodzina do 1931 roku zajmowała luksusową willę przy Schulstrasse 6 (po 1922 roku ulica Szkolna 6), zaprojektowaną i zbudowaną w 1900 roku przez samego Grünfelda. Budynek powstał w stylu klasycystycznym i nawiązywał bryłą do przyległej od zachodu willi Ignatza Grünfelda (oba budynki połączone były łącznikiem), w której do lat 30. atelier architektoniczne i biuro techniczne miało Ignatz Grünfeld Baugeschaft (po 1922 roku adres budynku to ulica Warszawska 12).

Grünfeld, pomimo licznych próśb ze strony berlińskich krewnych oraz złożonej mu propozycji zarządzania cementownią w Lubece (Lübeck), nie zdecydował się opuścić rodzinnego miasta po przyłączeniu go do Polski w czerwcu 1922 roku i wyjechać do Niemiec. Stał się wówczas liderem mniejszości niemieckiej w Katowicach. Do 1930 roku był przewodniczącym miejscowego koła Niemieckiej Partii Demokratycznej (Deutsche Demokratische Partei). Ze stanowiska zrezygnował po incydencie, w którym zarzucono mu niewystarczającą znajomość języka polskiego (języka tego praktycznie nigdy się nie nauczył).
Aktywność polityczną Grünfeld wykazywał już na początku XX wieku. Od 1909 roku zasiadał w katowickiej Radzie Miejskiej, której do 1919 roku był przewodniczącym. W latach 1912-1922 był posłem na śląski sejm prowincjonalny. Jako zaangażowany liberał w 1921 roku zainwestował pieniądze w rozwój partyjnej gazety „Oberschlesisches Tageblatt”, co skończyło się porażką, w konsekwencji czego musiał z własnej kieszeni spłacić 300 tysięcy marek długów. W marcu 1921 roku jako przedstawiciel strony niemieckiej zasiadał w trzyosobowej komisji koordynującej w Katowicach przebieg plebiscytu. W okresie walki o przynależność państwową Górnego Śląska reprezentował Niemcy w czteroosobowej delegacji udającej się do Włoch, by tam wśród miejscowych elit zabiegać o wsparcie. W 1933 roku na znak protestu przeciw antysemickim zachowaniom radnych z Deutsche Wahlgemeinschaft opuścił szeregi tego samorządowej ugrupowania i zrzekł się mandatu radnego.
Poza aktywnością stricte polityczną udzielał się społecznie. W latach 1908-1933 roku zasiadał w Zarządzie Gminy Synagogalnej w Katowicach, przez wiele lat będąc jej wiceprzewodniczącym. Po ustąpieniu z pełnionej funkcji i niewyrażeniu woli dalszego kandydowania do władz wspólnoty, w uznaniu jego zasług, w październiku 1933 roku został mianowany honorowym członkiem Zarządu. W 1935 roku, z okazji jego 70. urodzin, otrzymał dyplom nadania mu godności Seniora Gminy. Przez lata był także członkiem Ochotniczej Straży Pożarnej w Katowicach (w 1902 roku został wybrany jej 2. przewodniczącym). Jego żona była wieloletnią członkinią zarządów katowickich oddziałów Ojczyźnianego Związku Kobiet (Vaterländischer Frauenverein) i Mistrzowskiego Towarzystwa Śpiewaczego (Meisterschen Gesangsverein).

Lata 30. XX wieku to czas powolnego upadku firmy Grünfelda, który po pożarze cegielni w 1934 roku zaczął stopniowo wyprzedawać posiadane nieruchomości, co w miarę zaogniania się stosunków Polski z hitlerowskimi Niemcami nabierało coraz większego tempa. Rodzina w 1931 roku opuściła rodzinną willę i przeprowadziła się pod adres Zacisze 2. Ostatnie włości Grünfeld sprzedał w sierpniu 1939 roku. Po wybuchu II wojny światowej wraz z rodziną wyjechał z Katowic na wschód Polski, obawiając się niemieckich represji wobec Żydów. Zmarł 20 września 1939 roku w lwowskim szpitalu na zapalenie płuc, którego nabawił się podczas ucieczki. Został pochowany na nowym cmentarzu żydowskim we Lwowie w miejscu dzisiaj nieznanym.
Owdowiała Margarethe w październiku 1941 roku, po uprzednim otrzymaniu nowego paszportu i wizy angielskiej, przedostała się w głąb Związku Radzieckiego do Uzbeckiej SRR, skąd bezskutecznie próbowała się przedostać do Persji i dalej do Palestyny (pomimo licznych interwencji odmawiano jej wejścia do polskich transportów odjeżdżających do tego kraju). Odmówiła zamieszkania w rosyjskim domu starców, mając cały czas nadzieję na dołączenie do swojej córki, zięcia i wnuczki. Zmarła w wieku 58 lat 30 listopada 1942 roku w miejscowości Kermine (dzisiaj Nawoi). Przyczyną śmierci był tyfus.

---

Spośród trojga dzieci Hugona i Margarety Grünfeldów, II wojnę światową przeżyło dwoje.
W wydanej drukiem w 1936 roku w Katowicach niemieckojęzycznej rozprawie doktorskiej pt. Die Auslandsverschuldung Polens (Zadłużenie zagraniczne Polski), Walter Grünfeld przedstawia w trzeciej osobie swoje dotychczasowe CV następująco:

[…]. Od 1915 do 1918 autor uczęszczał do Miejskiej Szkoły Średniej [städtische Mittelschule] w Katowicach, a od 1918 do miejscowego Państwowego Gimnazjum Humanistycznego [staatliche humanistische Gymnasium], gdzie w 1926 zdał egzamin dojrzałości. Po praktykach w firmie budowlanej ojca, wiosną 1927 roku rozpoczął studia architektoniczne na Politechnice Berlińskiej [Technische Hochschule Berlin], a zimą 1928 roku przeniósł się na wydział ekonomiczny Politechniki Berlińskiej [Technische Hochschule Berlin], gdzie latem 1930 roku zdał wstępny egzamin dyplomowy. Wiosną 1931 roku autor wstąpił na wydział ekonomiczny Politechniki Monachijskiej [Technische Hochschule München] (dawniej Wyższa Szkoła Handlowa w Monachium [Handelshochschule München]) i latem 1931 roku uzyskał stopień naukowy magistra ekonomii. Od semestru zimowego 1931/32 studiował ekonomię na Uniwersytecie Wrocławskim [Universität Breslau]. W tym czasie, za namową profesora dra Albert Hesse z Wrocławia, [powstała] niniejsza rozprawa o zadłużeniu zagranicznym Polski. W maju 1933 roku autor musiał jednak zrezygnować z doktoratu na Uniwersytecie Wrocławskim z powodu wyjątkowego ustawodawstwa niemieckiego wobec studentów żydowskich i znalazł sposobność dokończenia studiów na Uniwersytecie w Bazylei [Universität Basel], gdzie pod kierunkiem prof. dra Edgara Salina niniejsza rozprawa doktorska została ukończona. 15 grudnia 1933 roku autor uzyskał stopień doktora nauk politycznych (dr. rer. pol.) na fakultecie filozoficznym wydziału filologiczno-historycznego Uniwersytetu w Bazylei.

Walter Grünfeld, Die Auslandsverschuldung Polens, Katowice 1936 (tłum. własne).

Walter po zakończeniu studiów powrócił do Katowic (zamieszkał z rodzicami przy ul. Zacisze 2), gdzie ściśle współpracował z ojcem, prowadząc liczne sprawy w rodzinnym przedsiębiorstwie (jego biuro znajdowało się przy ul. Karbowej 49). 12 stycznia 1936 roku został przyjęty do elitarnego Stowarzyszenia Humanitarnego „Concordia” B’nei B’rith w Katowicach.
Tuż po wybuchu II wojny wyjechał do Warszawy, skąd w styczniu 1940 roku — dzięki zdobyciu włoskiej wizy — przez Wiedeń wyjechał do Włoch. Stamtąd przez Turcję i Palestynę — po osiemnastu miesiącach tułaczki — trafił w marcu 1941 roku do zagłębia miedziowego w Rodezji Północnej, gdzie pracował jako księgowy w kopalniach Mufulira. W 1947 roku wyjechał do RPA i związał się z przemysłem metalurgicznym i wydobywczym. Dołączył do firmy Minerals and Plant (Pty.) Ltd., ówczesnego przedstawiciela Derby and Co. Ltd. z Londynu, i jako kierownik zajmował się głównie eksportem południowoafrykańskich surowców. Piął się po szczeblach kariery, zostając dyrektorem zarządzającym tego, jak i kilku innych przedsiębiorstw. 28 października 1948 roku poślubił Louise Rose Beate Speyer, urodzoną 1 sierpnia 1907 roku w Berlinie, córkę dra med. Friedricha Ludwiga (Fritza) Speyera i Elisabeth Charlotty (Elsy) z domu Borchardt, ewangelików pochodzenia żydowskiego. Miał z nią jednego syna. Zmarł w 1988 roku, mając 80 lat.

---

Wojnę udało się także przeżyć Lottcie Grünfeld.
Ta w 1929 roku rozpoczęła studia z zakresu architektury wnętrz w Szkole Sztuki Użytkowej i Rzemiosła (Kunstgewerbe- und Handwerkerschule) w Berlinie. Rok później przeniosła się do Pestalozzi-Fröbelhaus. Do Katowic powróciła w 1931 roku, aby szkolić się w produkcji mebli w należącym do jej ojca warsztacie stolarskim.
20 czerwca 1933 roku wyszła za mąż za polskiego Żyda, inżyniera chemika Zygmunta Weingrüna, urodzonego 15 lutego 1901 roku w Krakowie, syna kupca Adolfa (Abrahama Wolfa) Weingrüna (1876-1941) i Leonory z domu Hoffmann (1879-1948). Świadkami na ślubie byli: ojciec panny młodej i dr inż. Marek Kaufmann, zamieszkały w Katowicach przy ulicy Batorego 2. W Katowicach na świat przyszła ich jedyna córka, Janina Stefania (ur. 8 sierpnia 1935).

Specjalizujący się w ceramice Weingrün do Katowic przyjechał na początku lat 30., gdzie podjął pracę jako kierownik cegielni Hugona Grünfelda. Akt ślubu, jak i księga adresowa Wielkich Katowic na lata 1935/1936 wymienia go jako inżyniera zamieszkałego przy ulicy Karbowej 49 (to adres jednego z budynków mieszkalno-administracyjnych przedsiębiorstwa Grünfeldów). Po pożarze cegielni i podjętej w 1935 roku decyzji o jej nieodbudowywaniu teren zdecydowano się rozparcelować i przeznaczyć pod zabudowę mieszkaniową. Stolarnia, która rozwinęła się w dobrze prosperującą fabrykę mebli i nie ucierpiała w pożarze, działała dalej, przyjmując kolejne zlecenia (w centrum miasta przy ulicy Złotej 12 otwarto nowy sklep meblowy). Stanowiło to podstawę egzystencji dla Weingrünów do 1939 roku.
Jeszcze w sierpniu 1939 roku Lotta wraz z córką — licząc się z koniecznością opuszczenia Katowic — udały się do Lwowa. Zygmunt dołączył do nich na początku II wojny światowej. 17 września w trójkę opuścili miasto, celem przedostania się na teren Rumunii, do Bukaresztu. We wrześniu 1940 roku znaleźli w grupie ponad 500 obywateli polskich, którzy na zaproszenie króla Wielkiej Brytanii Jerzego VI, otrzymały możliwość zamieszkania na Cyprze. Po inwazji Niemców na Kretę zdecydowano się ewakuować ich do Rodezji Północnej. Statek transportujący uchodźców do Afryki zawinął po drodze do portów palestyńskich, gdzie część pasażerów, w tym Weingrünowie, zeszli na ląd. Zygmunt został powołany do Wojska Polskiego i wysłany do Afryki Północnej (stacjonował m.in. pod Tobrukiem). Lotte, która z córką miała zostać przewieziona do Rodezji Północnej, ze względów zdrowotnych ostatecznie pozostała w Tel Awiwie.
Po zakończeniu wojny, w 1946 roku Weingrünowie wrócili do Polski i osiedlili się w Krakowie, gdzie ze Związku Radzieckiego powróciła wymagająca opieki matka Zygmunta. Po jej śmierci w 1949 roku rodzina wyemigrowała do Republiki Południowej Afryki. Zygmunt zmarł w Cape Town, 16 lutego 1959 roku w wieku 58 lat i został pochowany na tamtejszym cmentarzu żydowskim przy Pinelands 1. Lotte przeżyła męża o 31 lat. Zmarła w Durbanie w swoje 80. urodziny, 30 września 1990 roku. Janina, zwana powszechnie Niną, wyszła za mąż za Leonarda Judę Geringa, urodzonego 27 stycznia 1928 roku w Londynie. Mieli troje dzieci. Oboje także zmarli w Durbanie: Janina – 6 maja 2004 roku, Leonard – 25 maja 2007 roku.

---

Tragiczny los podczas II wojny światowej spotkał natomiast najmłodszą córkę Hugona i Margarethy.
Marianna Grünfeld w 1937 roku wyjechała do Wielkiej Brytanii, gdzie studiowała ogrodnictwo na Uniwersytecie w Reading w hrabstwie Berkshire. W 1939 roku, po ukończeniu nauki, po odpowiedzi na ogłoszenie w czasopiśmie rolniczym, znalazła zatrudnienie na farmie Duvaux na wyspie Guernsey, należącej do Edwina Ogiera, byłego członka miejscowego parlamentu. W celu zatrudnienia jako robotnica rolna przy hodowli bydła 20 kwietnia 1940 roku została oficjalnie zarejestrowana na wyspie. Pod koniec czerwca tego samego roku Wyspy Normandzkie znalazły się pod okupacją niemiecką. Pomimo wprowadzonego 23 października 1940 roku nakazu, Marianna nie zarejestrowała się jako Żydówka i prawdopodobnie w wyniku donosu (nie ma ku temu stuprocentowej pewności, teoretycznie mogła też zostać zidentyfikowana na podstawie nazwiska lub obecności na liście cudzoziemców), znalazła się w zainteresowaniu niemieckich władz okupacyjnych. 17 kwietnia 1942 roku przesłuchano ją po raz drugi w ciągu roku – wówczas została też poinformowana o czekającej ją deportacji. Ostatecznie — pomimo usilnych starań jej pracodawcy, aby uniemożliwić deportację — 21 kwietnia 1942 roku wraz z dwiema innymi Żydówkami, Theresą Steiner i Augustą Spitz została przetransportowana do St Malo w okupowanej Francji. Kobiety do 4 czerwca 1942 roku mieszkały razem w Laval w hospicjum Saint-Louis, prowadzonym przez siostry zakonne. Steiner znalazła tam zatrudnienie jako pielęgniarka, Marianna i Augusta jako bezrobotne znajdowały się pod opieką sióstr.
15 lipca 1942 roku w Laval aresztowane zostały Therese Steiner i Auguste Spitz; Mariannę zatrzymano następnego dnia. Kobiety przewieziono najpierw do Angers na przesłuchanie i czasowe przetrzymanie, następnie 20 lipca na stację kolejową. Znalazły się tam wśród 824 Żydów załadowanych do bydlęcych wagonów transportu oznaczonego numerem 8. Pociąg jechał początkowo do Drancy, gdzie wyładowano 28 Żydów z powodu komplikacji związanych z ustaleniem ich narodowości, ostatecznie dotarł 23 lipca do KL Auschwitz-Birkenau. Dalszy los Marianny nie jest znany. Zapewne zginęła w komorze gazowej wkrótce po przybyciu. Wojny nie przeżyły także współtowarzyszki jej niedoli. Z całego transportu ocalało zaledwie 20 osób.

Po II wojnie światowej na nagrobku Ignatza i Johanny Grünfeldów z inicjatywy Lotty Weingrün umieszczona została dodatkowa tablica ku pamięci Hugo, Margarethy i Marianny Grünfeldów. Mariannę upamiętnia także ufundowana w 1999 roku tablica pamiątkowa na nowym cmentarzu żydowskim na wyspie Jersey.

Bruno Grünfeld

Bruno Grünfeld studiował prawo, m.in. na Uniwersytecie Fryderyka Wilhelma w Berlinie, a po ukończeniu nauki jako prawnik przez lata zatrudniony był w berlińskim sądzie krajowym (Landgericht).
23 grudnia 1913 roku, pozostając przy swojej religii, poślubił w Berlinie ewangeliczkę Hedwig Annę Marthę Sturm, urodzoną tamże 9 grudnia 1876 roku, córkę brygadzisty Karla Martina Heinricha Sturma i Augusty Charlotty Theresy z domu Radisch. Według aktu ślubu oboje mieszkali wówczas przy Königgrätzerstrasse 63. Świadkami zawarcia małżeństwa byli: posłańczyni urzędowa Henriette Nitsch i lakiernik Georg Thiel, oboje zamieszkali w Berlinie. Małżeństwo to pozostało bezdzietne.
Zgodnie z berlińskimi księgami adresowymi, Grünfeld mieszkał pod następującymi adresami: Friedrichstrasse 211 (1899-1903), Kochstrasse 13a (1904-1915) i Am-Stadtpark 2 (1916-1926). W latach 1899-1906 pracował w Landgerichcie I (sąd krajowy dla centralnych dzielnic Berlina), natomiast w latach 1907- 1921 w Landgerichach I, II i III (sądy krajowe dla centralnych, południowych i północnych dzielnic miasta). Około 1918 roku uzyskał honorowy tytuł radcy sądowego (Justizrat). Zasiadał także w radzie nadzorczej firmy Rawak & Grünfeld Aktiengesellschaft.
Bruno Grünfeld zmarł na zawał serca w wieku 59 lat 3 maja 1926 roku o godzinie 23:30 podczas wizyty w nieistniejącej już willi przy Viktoriastrasse 27 w Berlinie. Jego śmierć do Urzędu Stanu Cywilnego zgłosiła żona kupca Josephine Laufer. Pogrzeb, którego organizacją zajęła się żona, odbył się 7 maja na cmentarzu bezwyznaniowym przy Heerstrasse w berlińskiej dzielnicy Charlottenburg-Wilmersdorf.
Szczegółowe losy Hedwig Grünfeld po śmierci jej męża pozostają mi nieznane. Ustaliłem jedynie, że zmarła 22 lipca 1961 roku w berlińskiej dzielnicy Tiergarten.

Ernst Grünfeld

Ernst Grünfeld ukończył studia medyczne z tytułem doktora (studiował m.in. na Uniwersytecie Fryderyka Wilhelma w Berlinie), został lekarzem-specjalistą z zakresu chirurgii i ortopedii, z czasem uzyskał także honorowy tytuł radcy sanitarnego (Sanitätsrat). Od 1901 roku praktykował w Bytomiu (Beuthen). Nigdy się nie ożenił.
W czasie semestru zimowego (Michaelis) w roku 1888 mieszkał wraz z bratem Brunonem przy Johannisstrasse 13 w Berlinie. Zgodnie z księgami adresowymi, w Bytomiu mieszkał pod dwoma adresami: Bahnhofstrasse 23 (1906, 1910) i Gartenstresse 21 (1912, 1926).
Grünfeld zmarł po krótkiej chorobie w wieku 57 lat 10 marca 1926 roku o godzinie 23:00 w prywatnej klinice dra Siegfrieda Leviego przy Hohenzollernstrasse 12a w Bytomiu. Jego śmierć do Urzędu Stanu Cywilnego zgłosił młodszy brat, Paul Grünfeld, również zamieszkały przy Gartenstresse 21. Pogrzeb, którego organizacją zajął się starszy brat, Max Grünfeld, odbył się 15 marca na nowym cmentarzu żydowskim na tzw. Piekarskim Przedmieściu (Piekarer-Vorstadt).

Lucie Grünfeld

Lucie Grünfeld 9 sierpnia 1897 roku poślubiła w Katowicach – wtenczas mieszkała z matką przy Friedrichstrasse 12 – sędzię królewskiego sądu rejonowego (Königlich-Amtsgericht) dra praw Maxa Hirschela, urodzonego 22 czerwca 1857 roku w Głogowie (Glogau) i zamieszkałego w Gliwicach (Gleiwitz), syna kupca Sigismunda Hirschela i Julii z domu Barschall. Świadkami na ślubie byli bracia młodej pary: kupiec Ludwig Hirschel, zamieszkały w Głogowie, i Hermann Grünfeld, zamieszkały w Berlinie.
Małżonkowie po ślubie zamieszkali wspólnie przy Bankstrasse 12 w Gliwicach, gdzie na świat przyszło dwoje ich dzieci: bliźnięta Hans i Margarethe (ur. 25 listopada 1900).
Max Hirschel zmarł nagle w wieku 49 lat 15 września 1906 roku o godzinie 10:30 w Wiedniu (Wien) podczas podróży powrotnej z Alp (Hirschel był alpinistą i przez ponad 20 lat członkiem gliwickiej sekcji Deutscher und Österreichischer Alpenverein). Przyczyną zgonu był krwotok mózgowy (Gehirnblutung). W chwili śmierci piastował funkcję sędziego królewskiego sądu okręgowego (Königlich-Landgerichtsrat) w Gliwicach. Jego pogrzeb odbył się 18 września, a rozpoczął o godzinie 15:30 w willi Grünfeldów przy Friedrichstrasse 12 w Katowicach. Zmarły spoczął na tamtejszym cmentarzu żydowskim w grobie w alei honorowej, który do dzisiaj wieńczy okazały modernistyczny nagrobek z czarnego granitu szwedzkiego. Miejsce obok – nigdy niewykorzystane – zarezerwowała dla siebie Lucie Hirschel. Jest to dobitnie widoczne na samym nagrobku – przestrzeń na tablicy inskrypcyjnej po prawej stronie jest niezapisana.

Lucie po śmierci męża przeprowadziła się z dziećmi do Katowic, gdzie ponownie zamieszkała przy Friedrichstrasse 12. Na początku 1914 roku — po sprzedaży przez Grünfeldów willi rodziców — wyprowadziła się do Berlina. Zgodnie z księgami adresowymi, mieszkała tam kolejno pod następującymi adresami: Takustrasse 8 (1915-1919), Pariserstrasse 19 (1920-1933) i Kaiserallee 170 (1934-1940).
10 sierpnia 1942 roku — po uprzednim przymusowym oddaniu kluczy do mieszkania i pobycie w punkcie zbiorczym w dawnym żydowskim domu starców przy Grosse-Hamburger-Strasse 26 — Lucie Hirschel wraz z 99 innymi, głównie wiekowymi osobami, została deportowana z Anhalter Bahnhof przy Schönebergerstrasse do getta Theresienstadt. Transport, oznaczony numerem I/41, wyruszył około godziny 6:00 i po kilkugodzinnym postoju na Dworcu Centralnym w Dreźnie (Dresden) dotarł na miejsce wieczorem tego samego dnia. W Theresienstadt 70-letnia Lucie przebywała zaledwie półtora miesiąca. 26 września 1942 roku wraz z 2003 innymi, głównie starszymi i chorymi Żydami z Niemiec i Austrii, wyruszyła w swoją ostatnią drogę. Transport (tzw. Alterstransport), oznaczony literami Br, do obozu zagłady w Treblince dotarł 28 lub 29 września. Niemal wszyscy, w tym Lucie, zaraz po przybyciu zostali zgładzeni w komorze gazowej i spaleni w krematorium. Z całego transportu II wojny światowej nie przeżył nikt.

II wojnę światową udało się przeżyć synowi Hirschelów. Hans — poza pracą zarobkową w firmie Rawak & Grünfeld — dawał upust literackim ambicjom. Podstawę swojej twórczości znalazł we współredagowaniu założonego w 1925 roku awangardowego niemieckiego pisma literackiego Das Dreieck. Po dojściu do władzy Adolfa Hitlera pozostał bez pracy. W maju 1939 roku mieszkał wraz z utrzymującą go matką przy Kaiserallee 170. W 1939 roku za sprawą dyrektorki internatu Margi von Kuhlwein poznał artstokratkę i działaczkę opozycji antyhitlerowskiej Marię Gräfin von Maltzan (ur. 25 marca 1909 w Miliczu [Schloss-Militsch]), córkę hrabiego Andreasa von Maltzana (1863-1921) i hrabiny Elizabeth z domu von der Schulenburg (1869-1934), wtenczas jeszcze zamężną z aktorem i artystą kabaretowym Walterem Victorem Hillbringiem (1890-1964). Hansa i Marię połączyło uczucie. Nawiązanie przez nich relacji uważane było wówczas przez nazistowskie prawo za tzw. zhańbienie rasy (Rassenschande), przestępstwo podlegające najsurowszym możliwym karom.
W połowie 1942 roku Hans, zagrożony deportacją, przeniósł się do mieszkania Marii przy Detmolderstrasse 11 w dzielnicy Wilmersdorf, gdzie chroniony był w specjalnej kryjówce wewnątrz stojącej w salonie kanapy. Celem zatarcia śladów, upozorował własne samobójstwo, poprzez napisanie do matki listu pożegnalnego, dzięki czemu powszechnie uznany został jako osoba zmarła. 6 września 1942 roku w szpitalu przy Joachimstalerstrasse 20 w Charlottenburgu na świat przyszedł syn Hansa i Marii – Matthias Michael, który jako wcześniak (urodził się w 7 miesiącu ciąży) umieszczony został w inkubatorze. Zmarł następnego dnia o godzinie 12:10 z powodu braku prądu podczas nalotu, co zatrzymało działanie urządzenia. W sporządzonym 9 września akcie zgonu Maria określona została jako weterynarka i doktor medycyny weterynaryjnej. Brak w nim informacji o ojcu – chłopczyk jako dziecko nieślubne otrzymał nazwisko matki Graf von Maltzan i przyporządkowany został do wyznania ewangelickiego. Wśród znajomych rozprowadzono plotkę, że ojcem dziecka jest Eric Svensson, szwedzki przyjaciel Marii. Ostatecznie, mimo kilku sytuacji krytycznych, w tym spowodowanej donosem wizyty gestapo, a także ciągłej obserwacji mieszkania, Hans Hirschel dotrwał do końca wojny. W 1947 roku poślubił Marię – ich małżeństwo rozpadło się jednak po dwóch latach. Oboje pozostali w przyjaznych stosunkach. W 1972 roku ponownie wzięli ślub.
Hans Hirschel zmarł we wrześniu 1975 roku w Berlinie, Maria tamże 2 listopada 1997 roku. Uważa się, że von Maltzan przyczyniła się do uratowania około 60 ofiar nazistowskich prześladowań rasowych i politycznych, a także jej własnego partnera życiowego i przyszłego męża. 19 lutego 1987 roku Instytut Jad Waszem uznał ją za Sprawiedliwą wśród Narodów Świata. Jej mogiła znajduje się na cmentarzu przy Trakehner Allee.

Nieznany pozostaje natomiast los Margarete Hirschel. Wiadomo, że studiowała języki romańskie na Uniwersytecie w Heidelbergu. Nie wykazuje jej już spis ludności z 17 maja 1939 roku. Trudno stwierdzić, czy wówczas jeszcze żyła, czy też po prostu wyemigrowała. Nie udało mi się natrafić na żadne ślady – akt zgonu, grób, dokumenty emigracyjne… Jako zamordowanej w czasie Holokaustu, ale także jako ocalonej z rodziny w swoich wspomnienia nie wymienia jej Walter Grünfeld.

Ida Grünfeld

Ida Grünfeld 25 lutego 1901 roku poślubiła w Katowicach — wtenczas mieszkała z matką przy Friedrichstrasse 12 — prokurenta Felixa Benjamina, urodzonego 26 stycznia 1871 roku w Berlinie i zamieszkałego w Bytomiu (Beuthen) przy Bahnhofstrasse 10, syna agenta Maximiliana Benjamina (1842-1914) i Albiny z domu Grünfeld (1844-1914). Świadkami na ślubie byli wujowie państwa młodych: karczmarz Jacob Grünfeld z Załęża (Zalenze) i kupiec Louis Grünfeld z Bytomia.
Małżonkowie po ślubie zamieszkali razem w Bytomiu, gdzie na świat przyszły ich cztery córki: Susanna (ur. 2 marca 1902), Käthe (ur. 22 września 1904), Lotte (ur. 5 listopada 1907) i Ruth (ur. xxx). Do 1906 roku mieszkali przy Krakauerstrasse 13, następnie przy Gartenstrasse 20 (1906-1914).
Felix Benjamin zawodowo związany był z firmą Rawack & Grünfeld, zajmującą się wydobyciem i zbytem rud, będącą dużym dostawcą rudy żelaza dla niemieckiego przemysłu stalowego. W 1901 roku został jej współwłaścicielem (drugim był jego wuj Louis Grünfeld, zresztą jej współzałożyciel). W 1906 roku biura firmy przeniesiono do nowo wzniesionego budynku przy Gartenstrasse 20, zaprojektowanego przez Hugona Grünfelda. Wraz z rodziną zamieszkał tam też Benjamin, który w 1913 roku, w związku z przekształceniem firmy w spółkę akcyjną, został przewodniczącym jej zarządu. Na początku 1914 roku siedziba przedsiębiorstwa została przeniesiona do Berlina, co też wymusiło na rodzinie konieczność przeprowadzki do stolicy Niemiec. W 1920 roku Benjamin wszedł do rady nadzorczej Banku Metali i Towarzystwa Metalurgicznego (Metallbank und Metallurgische Gesellschaft), ponadto był też członkiem rady nadzorczej huty wielkopiecowej w Lubece (Hochofenwerk Lübeck AG), w których firma Rawack & Grünfeld miała duże udziały.
Zgodnie z księgami adresowymi, Benjaminowie w Berlinie mieszkali pod następującymi adresami: Königsallee 43 (1915-1918), Winklerstrasse 22 (1919-1934), Podbielskiallee 57 (1936-1937) i Hohenzollerndamm 123 (1938-1939). Przy Winklerstrasse w dzielnicy Grunewald do dzisiaj znajduje się okazała willa rodziny, usytuowana nad jeziorem Diana.
Felix Benjamin w 1915 roku występuje jako donator Instytutu Nauk Judaistycznych (Lehranstalt für die Wissenschaft des Judentums) w Berlinie. W 1917 roku wraz z żoną powołał Fundację Felixa i Idy Benjaminów (Felix und Ida Banjamin’sche Stiftung), której celem było wspieranie biednych dzieci oraz sierot wyznania żydowskiego, katolickiego i ewangelickiego, których ojcowie zostali ranni lub zginęli podczas I wojny światowej. Był także fundatorem wybiegu dla ośmiu niedźwiedzi na bytomskiej promenadzie.
Od połowy 1937 roku poprzez spekulacje następowało powolne przejmowanie kontroli nad Rawack & Grünfeld przez Flick-Konzern. W wyniku postępującej aryzacji Benjamin i inni żydowscy właściciele byli systematycznie wypychani z firmy. Berlińskie księgi adresowe z lat 1923-1934 wymieniają Benjamina jako dyrektora generalnego, te z lat 1936-1937 jako zastępcę przewodniczącego rady nadzorczej, natomiast w 1939 roku określony został jako dyrektor generalny w stanie spoczynku.
W czasie spisu powszechnego z 17 maja 1939 roku Felix zarejestrowany był jako podnajemca u Flory Steinitz przy Sächsischestrasse 2. Kiedy ta 14 sierpnia 1942 roku została deportowana do getta Theresienstadt, wywłaszczony i zubożały Benjamin jako podnajemca zamieszkał u Augusty i Margarethy Kaiser, siostrzenic swojej żony, przy Giesebrechtstrasse 12 w Charlottenburgu.

Felix i Ida Benjaminowie podzielili tragiczny los Żydów w trakcie Holokaustu.
Felix 17 marca 1943 roku został deportowany z dworca kolejowego przy Putlitzstrasse w dzielnicy Moabit do getta Theresienstadt, gdzie dotarł o poranku dnia następnego. Transport, oznaczony numerem I/90, liczył 1342 osoby (wedle innych źródeł 1164), z których II wojną światową przeżyło około 170. Wśród nich nie było Felixa, który zmarł w Theresienstadt 3 kwietnia 1943 roku w wieku 72 lat.
Chorująca na depresję Ida Benjamin w maju 1939 roku przebywała w sanatorium w Międzygórzu (Wölfelsgrund), z czasem jej stan zdrowia pogorszył się na tyle, że trafiła do szpitala żydowskiego przy Wallstrasse we Wrocławiu (Breslau). Do getta Theresienstadt została deportowana 10 czerwca 1943 roku ze stacji kolejowej Odertor. Transport, oznaczony numerem IX/5 i liczący 161 Żydów, dotarł na miejsce przeznaczenia dnia następnego. Trudne warunki i choroby w getcie doprowadziły ją do szybkiej śmierci. Zmarła 11 lipca 1943 roku o godzinie 7:20, a przyczyną zgonu miał być udar mózgu (Apoplexia).
1 kwietnia 2014 roku Felix i Ida Benjaminowie zostali upamiętnieni kostkami Stolpersteine, wmurowanymi w chodnik przed budynkiem przy Giesebrechtstrasse 12 w Berlinie.

---

Zupełnie inny los spotkał córki Benjaminów, którym udało się opuścić Niemcy.
Susanna Benjamin, zwana Susi, 30 kwietnia 1928 roku poślubiła w Berlinie Miroslava Fritza Fausta, obywatela austriackiego, urodzonego 8 stycznia 1903 roku w Bjelovarze (Belowar) na terenie dzisiejszej Chorwacji, zamieszkałego przy Kurfürstendamm 111 w dzielnicy Wilmersdorf. Świadkami ich ślubu byli zamieszkali w Berlinie: dyplomowany inżynier Bruno Rabinowitsch i Karl Weissenberg, docent prywatny Uniwersytetu w Berlinie. W akcie ślubu wpisano, że zarówno Susanna, jak i Miroslav nie wykonywali wtedy żadnego zawodu.
Małżonkowie pozostali w Berlinie, gdzie urodziło się dwoje ich synów: Robert (ur. 22 października 1928) i Thomas (ur. 16 sierpnia 1930). W latach 30. przeprowadzili się do Paryża, gdzie mieszkali przy 91 Avenue de la Republique (1936).
7 października 1936 roku Susanna — zostawiając w Paryżu męża i synów — na pokładzie transatlantyka SS Normandie jako obywatelka austriacka wypłynęła z portu w Le Havre do Nowego Jorku, gdzie dotarła po pięciu dniach, 12 października. Z listy pasażerów dowiadujemy się m.in. że była gospodynią domową, posługującą się czterema językami: niemieckim, angielskim, francuskim i włoskim. Ze względu na posiadanie jedynie wizy tranzytowej i wynikającego z tego obowiązku powrotu do Paryża (jako miejsce docelowe podróży wskazana jest stolica Francji), Susanna po przybyciu do Stanów Zjednoczonych z pomocą Rosy Rosanes niezwłocznie przedostała się na terytorium Kanady do Toronto, skąd 6 stycznia 1937 roku wróciła pociągiem, kończąc podróż w Niagara Falls w stanie Nowy Jork. Dzięki temu — jako osoba przybyła do USA z Kanady — 26 stycznia złożyła tzw. oświadczenie woli, będące jednym z elementów w procesie naturalizacji. Dowiadujemy się z niego kilku nowych informacji, m.in. tego, że mieszkała przy 38 West 74th Street w Nowym Jorku (to adres Rosy Rosanes), miała śniadą cerę, oczy i włosy brązowe, 152 cm wzrostu, ważyła około 50 kg oraz że była… lekarzem. Walter Grünfeld wspomina, że w Stanach Zjednoczonych praktykowała jako pediatrka.
26 stycznia 1937 roku na pokładzie SS Washington z portu w Le Havre do Nowego Jorku wyruszyli mąż i synowie Susanny. Po przybyciu na miejsce niezwłocznie wyjechali do Kanady, skąd 26 kwietnia przyjechali do Bufallo w stanie Nowy Jork. 18 maja Miroslav złożył tzw. oświadczenie woli, z którego również dowiadujemy się, że był lekarzem. Obywatelstwo amerykańskie otrzymał, niemniej potwierdzająca to karta nie zawiera daty naturalizacji. Susanna, jako Susanne Forrest, pełnoprawną obywatelką została 18 maja 1943 roku. Zmarła 7 października 1991 roku w San Mateo w stanie Kalifornia.

Käthe Benjamin została rzeźbiarką. W połowie 1939 roku udało jej się wyemigrować do Wielkiej Brytanii, gdzie po przybyciu zatrudniła się jako pomoc domowa. Jej dalszy los nie jest mi na razie znany.

Lotte Benjamin 9 kwietnia 1929 roku poślubiła w Berlinie prawnika Hellmuta Josefa Margoninskiego, urodzonego 22 maja 1899 roku w Berlinie i zamieszkałego tamże przy Winterfeldtstrasse 5/6, najstarszego syna prawnika Eduarda Margoninskiego (1863-1942) i Anny z domu Lindenfeld (1875-1943). Świadkami ich ślubu byli zamieszkali w Berlinie ojcowie państwa młodych.
Małżonkowie pozostali w stolicy Niemiec, gdzie urodziło się dwoje ich dzieci: Ernst (ur. 1930) i Ruth (ur. 18 marca 1934). Mieszkali w willi przy Miquelstrasse 74 w dzielnicy Dahlem. Hellmut, który tytuł doktora praw uzyskał w 1923 roku na Uniwersytecie w Gießen, praktykował w kancelarii ojca, do 1931 roku mieszczącej się przy Bülowstrasse 13, potem przy Potsdamerstrasse 96.
Po 1935 roku rodzina zaczęła powoli przygotowywać się do emigracji z Niemiec. W tym celu na początku 1936 roku Hellmut wyjechał do Antwerpii, skąd 25 stycznia na pokładzie statku SS Pennland wypłynął do Nowego Jorku, gdzie dotarł 5 lutego. Następnie udał się na dwa tygodnie do Kanady, gdzie w Montrealu mieszkał już jego młodszy brat Otto. Była to wizyta nie tylko towarzyska, ale przede wszystkim mająca przygotować tzw. grunt przed sprowadzeniem całej rodziny. Pod koniec września 1937 roku Margoninscy opuścili Niemcy, udając się przez Rotterdam do Wielkiej Brytanii. 1 października na pokładzie SS Duchess of Bedford wypłynęli z Liverpoolu do Montealu, gdzie zamieszkali na stałe (mniej więcej w tym samym czasie wyemigrowali tam też rodzice i drugi brat Hellmuta). Ze względu na trudności z właściwym wypowiedzeniem nazwiska przez Kanadyjczyków, zostało ono skrócone do Margo.
Hellmut, już jako Helmuth Joseph Margo, zmarł 21 czerwca 1954 roku w wieku 55 lat. Lotte zmarła dekadę później, 11 czerwca 1964 roku, mając 56 lat. Oboje spoczywają na Mount-Royal Cemetery w Outremont.
Ruth Margoninskÿ, potem Margo, 23 marca 1974 roku w Alburg (dzisiaj Alburgh) w stanie Vermont w USA, tuż przy granicy z Kanadą, wzięła ślub z George’em DiGiovannim z Montrealu, urodzonym 14 listopada 1935 roku w Rzymie, synem Giuseppe DiGiovanniego i Leonelli z domu Caldarelli. Po ślubie małżonkowie wrócili do Montrealu, gdzie na świat przyszło dwoje ich synów: Julian i Adrian. W dorosłym życiu Ruth zmieniła wyznanie i przystąpiła do Unitarian Church of Montreal. Zmarła 29 kwietnia 2013 roku.
Ernst Margoninskÿ w Kanadzie zmienił nie tylko nazwisko, ale także imię. Peter Margo, bo tam brzmi jego nowa tożsamość, żyje do dzisiaj w Montrealu. Z żoną Miriam ma troje dzieci: Deborę, Naomi i Davida. Jego wspomnień można posłuchać w podcaście A Jewish Life.

Nie udało mi się na razie ustalić dokładnych losów Ruth Benjamin. Walter Grünfeld w swoich wspomnieniach wymienia ją jako zamieszkałą na Florydzie.

Paul Grünfeld

Paul Grünfeld po ukończeniu studiów prawniczych (doktorat obronił 19 grudnia 1904 roku na Uniwersytecie w Würzburgu) odbył roczną służbę wojskową w 1 Pułku Dragonów (Garde-Dragoner-Regiment Nr. 1) i kilkumiesięczną praktykę w banku. Po przeprowadzce do Bytomia jako prokurent dołączył do firmy Rawack & Grünfeld.
4 września 1907 roku w Charlottenburgu poślubił Margarethę Sachs, urodzoną 30 marca 1885 roku w Katowicach i zamieszkałą w Charlottenburgu przy Meinkestrasse 19, córkę byłego bankiera, a wtenczas rentiera Eliasa Sachsa (1829-1908) i Flory z domu Hausdorff (1850-1910). Świadkami byli bracia pary młodej: dr med. Hermann Grünfeld, zamieszkały w Berlinie przy Kreuzbergstrasse 5, i dr med. Hans Sachs, zamieszkały we Frankfurcie nad Menem (Frankfurt am Main). Ślub religijny odbył się dzień później, a udzielili go rabini: Jacob Cohn z Katowic i Samson Weisse z Berlina. Co interesujące, to fakt, że Grünfeldowie byli kuzynostwem pierwszego stopnia: matka Paula i ojciec Margarethy byli rodzeństwem.
Małżonkowie po ślubie zamieszkali w Bytomiu w zaprojektowanej przez Hugona Grünfelda i zbudowanej w 1906 roku secesyjnej kamienicy Felixa Benjamina przy Gartenstrasse 21, tuż obok siedziby przedsiębiorstwa Rawack & Grünfeld. Tam urodziło się dwoje ich synów: Herbert (ur. 19 sierpnia 1908) i Ernst Ignatz (ur. 11 czerwca 1912). W 1914 roku — w związku z przeniesieniem siedziby firmy do Berlina — Grünfeldowie przeprowadzili się do stolicy Niemiec, gdzie zamieszkali w willi przy Humboldtstrasse 1 w dzielnicy Dahlem. Ich trzeci syn, Hans Erich (ur. 6 października 1917) ze względu na konflikt serologiczny zmarł po pięciu dniach, 11 października 1917 roku.
Paul Grünfeld zarobione pieniądze zdecydował się zainwestować. Objął udziały w fabryce, której początki sięgały 1906 roku, kiedy to w warsztacie w Fürth jej założyciele zaczęli wytwarzać swoje pierwsze produkty: żelazowolfram i żelazochrom jako pierwiastki stopowe. W 1911 roku dało to początek Gesellschaft für Elektrometallurgie (GfE) z siedzibą w Norymberdze (Nürnberg), która szybko stała się liderem w branży żelazostopów. Dyrektorami zarządzającymi — poza Paulem Grünfeldem — zostali jeszcze Jacob Forchheimer i Max Loewi. W 1913 roku opracowano proces podwójnej rafinacji i założono ABF w Szwecji. W 1916 roku GfE rozpoczęła produkcję stali i recykling metali, przetwarzając żużel zawierający wanad w żelazowanad. Uruchomiono także pierwszy piec elektryczny. W roku następnym uruchomiono produkcję żelazochromu i żelazomanganu w nowo powstałym Elektrowerk Weisweiler (EWW). Przedsiębiorstwo dynamicznie rozwijało się do 1930 roku, kiedy nastąpił wielki krach na europejskim rynku żelazostopów, w konsekwencji czego wielu pracowników zostało zwolnionych. W 1931 roku siedzibę przedsiębiorstwa przeniesiono do Berlina do budynku na rogu Hardenberg i Schillerstrasse, gdzie do tej pory mieściła się siedziba firmy Rawack & Grünfeld. W 1933 roku asortyment produktów wytwarzanych w Norymberdze został poszerzony o żelazotytan, ferroboron i żelazoob.

Wracając do Grünfeldów, ci w latach 1923-1924 czasowo mieszkali przy Altensteinstrasse 23, po czym wrócili na Humboldtstrasse 1. Pod tym adresem w księgach adresowych figurują do 1934 roku. Od 1935 roku te podają Schwedenstrasse 1 – jest to nadal to samo miejsce, tylko po zmianie nazwy ulicy. Paul Grünfeld określany jest w nich jako: kupiec (1916-1919, 1925-1928), właściciel fabryki (1920, 1923-1924), potentat przemysłowy (1921-1922), dyrektor generalny (1929-1935) i przemysłowiec (1937).
Pomimo dojścia nazistów do władzy w 1933 roku, Grünfeld odrzucał wszelkie propozycje emigracji z Niemiec i rezygnacji z udziałów w GfE. W ostatnich latach życia ciężko chorował. Zmarł w wieku 58 lat 13 listopada 1937 roku we wsi Drewitz, obecnie będącej dzielnicą Poczdamu (Potsdam). Pochowany został na cmentarzu komunalnym przy Onkel-Tom-Strasse 3 w berlińskiej dzielnicy Zahlendorf.
Po śmierci męża Margarethe wraz z synami pozostali w Berlinie niecały rok. Kierowawanie GfE przejął starszy syn Herbert, który pozostając rosnącą presją ze strony nazistów musiał sprzedać przedsiebiorstwo grupie kierowanej przez Heinza Gehma. Grünfeldowie we wrześniu 1938 roku udali się wraz z częścią żydowskich pracowników na emigrację do Wielkiej Brytanii. W Londynie pod koniec 1938 roku doprowadzili do powstaniaa nowej firmy o nazwie London & Scandinavian Metallurgical Co. Ltd., której częścią były jeszcze szwedzkie huty i kopalnie rudy chromu w Turcji i na Cyprze. Samo GfE podczas II wojny światowej zostało przejęte przez Vereinigte Stahlwerke i Reichswerke Hermann Göring i włączone do samowystarczalnego i przymusowego systemu nazistowskiej gospodarki wojennej. Grünfeldowie odzyskali ją dopiero w 1949 roku.
W Londynie Margarethe zamieszkała wraz z synem Herbertem i jego żoną w domu przy 36 Bathgate Road w dzielnicy Wilmbledon. Lata 1940-1945 spędziła w Oxfordzie, po czym w lipcu 1945 roku ponownie wróciła na Bathgate Road. W listopadzie 1953 roku przeprowadziła się do 7-pokojowego mieszkania w Exter House przy 32 Putney Heath w dzielnicy Wandsworth. Zmarła tamże 1 października 1961 roku w wieku 76 lat. Jej prochy sprowadzono do Berlina i pochowano przy mężu na cmentarzu w Zahlendorf. Swoje wspomnienia spisała w latach 1954-1958 i wydała własnym sumptem jako książkę pt. Alte unnennbare Tage. Erinnerungen (Stare nienazwane dni. Wspomnienia).

Herbert Grünfeld na początku swojej kariery biznesowej — tuż po ukończeniu studiów prawniczych w Berlinie i Heidelbergu — został wysłany przez ojca najpierw do Bytomia, gdzie odbył praktykę w firmie Rawak & Grünfeld, następnie jako przedstawiciel GfE do różnych zakładów przemysłowych. Z czasem znalazł się w ścisłym kierownictwie GfE, niejednokrotnie zastępując ojca w czasie jego choroby. Po jego śmierci przejął kierowanie firmą, która była wówczas ściśle związana z przedsiębiorstwami w Szwecji i Turcji, także założonymi przez jego ojca. Po emigracji do Wielkiej Brytanii został dyrektorem zarządzającym London & Scandinavian Metallurgical Co. Ltd., która za jego sprawą rozwinęła się w liczącego się producenta metali, stopów i chemikaliów.
W grudniu 1938 roku w Paddington poślubił Erikę Bos, ewangeliczkę pochodzenia żydowskiego, urodzoną 3 października 1908 roku w Berlinie, córkę holenderskiego kompozytora i pianisty Coenraada Valentyna Bosa (1875-1955) i Emmy Pauliny Elsbeth z domu Stein (1878-1977). O ich zaręczynach 17 października 1938 roku napisał New York Times w artykule New York Girl Will Be Wed to Herbert Grunfeld of London. Erika, powszechnie znana jako Ery Bos, była tancerką i aktorką filmową, gwiazdą kina niemieckiego początku lat 30., którą ze względów rasowych zmuszono do opuszczenia Niemiec. Chociaż jej kariera filmowa trwała tylko trzy lata (1932-1934), wystąpiła w dwunastu filmach.
Po zakończeniu wojny i odzyskaniu w październiku w 1949 roku kontroli nad GfE (wówczas główna administracja przeniesiona została z Norymbergii do Dusseldorfu), Herbert zbudował szerszą, bardziej międzynarodową organizację, jaką była Metallurg Group of Companies należąca do Metallurg Inc. w Nowym Jorku, do której należały Gesellschaft für Elektrometallurgie mbH (Düsseldorf), Ferrolegeringar Group (Sztokholm), Londyn & Scandinavian Matallurgical Co. Ltd. (Londyn), Shieldalloy Corp. (Newfield, New Jersey), Ferrolegeringar AG Group (Zurych) oraz liczne firmy wydobywcze w Turcji, Afryce i Ameryce Południowej, a także spółki zależne we Włoszech, Kanadzie, Afryce Południowej, Japonii i Brazylii, z kilkoma oddziałami w USA.
W połowie października 1953 roku Grünfeldowie przeprowadzili się na stałe do Stanów Zjednoczonych. Zamieszkali w Chappaqua w stanie Nowy Jork. Herbert został prezesem, a następnie objął przewodnictwo w Metallurg Inc., którą to funkcję sprawował do śmierci. 29 grudnia 1958 roku wraz z żoną uzyskał obywatelstwo amerykańskie.
Grünfeldowie zmarli w Chappaqua, Herbert po długiej chorobie 24 lipca 1977 roku w wieku 68 lat, natomiast Erika 10 marca 2005 roku w wieku 96 lat. Ich prochy złożono w Ferncliff Mausoleum w Hartsdale. Nie mieli dzieci.

Ernst Grünfeld studiował chemię, m.in. na Uniwersytecie we Freiburgu. Po przybyciu do Wielkiej Brytanii kontynuował naukę na Uniwersytecie w Oxfordzie. Tam mieszkał przy 22 Farndon Road. 26 maja 1940 roku został internowany przez władze brytyjskie, w konsekwencji czego od lipca 1940 do stycznia 1941 roku przebywał w Kanadzie.
14 marca 1942 roku Ernst poślubił w Wimbledonie w domu swojego brata Brigitte Schwabach, urodzoną 16 listopada 1915 w Berlinie, córkę wydawcy, autora, mecenasa sztuki i właściciela dóbr rycerskich Erika-Ernsta Schwabacha (1891-1938) i Charlotty z domu Schmidt (ur. 1890). Jej rodzice, jak i ona sama, byli wyznania ewangelickiego. Dziadek ze strony ojca, Paul Schwabach, był ochrzczonym Żydem, co znacząco wpłynęło na sytuację rodziny po dojściu Hitlera do władzy. Przed wyjazdem do Wielkiej Brytanii w połowie roku 1939 roku, mieszkała z matką przy Sächsischestrasse 73 w berlińskiej dzielnicy Wilmersdorf. Jej ojciec i bracia wyemigrowali wcześniej.
Grünfeldowie mieli dwoje dzieci urodzonych w Londynie: Ninę Charlottę Margaretę (ur. 16 stycznia 1954) i Herberta Paula Erika (ur. 17 maja 1956). Początkowo mieszkali w Oxfordzie przy 22 Farndon Road, potem w Sheffield przy 17a Collegiate Crescent (teren kampusu uniwersyteckiego), od 1951 roku w Londynie, m.in. przy 10 Oakwood Court w dzielnicy Kensington (1951-1961) i 39 Wimbledon Hill Road.
Ernst przez cały powojenny okres związany był z przemysłem metalurgicznym, ściśle współpracując z bratem i będąc dyrektorem zarządzającym rodzinnych przedsiębiorstw. Zmarł w sierpniu 1994 roku w Windsor and Maidenhead w hrabstwie Berkshire.

---

© Sławomir Pastuszka